Ընտելացված ձիու հայրենիքը` կռվախնձոր

Պայքար հանուն քաղաքակրթության: Ինչպես Հոմերոսի հայրենի քաղաքի շուրջ են վիճում, այնպես էլ ընտելացված ձիու խնդիրը վիճարկում են շատ երկրներ, քանի որ հարց է գնում արժանանալու քաղաքակրթության օրրաններից մեկը լինելու պատվին:

Վայրի ձիեր հանդիպում են շատ վայերերում` ռուսական տափաստաններից մինչև Արևմուտք: Այսօր էլ քիչ քանակությամբ, բայց հնարավոր է հանդիպել վայրի ձիերի երամակների: «Վայրի ձիու հայրենիքը դեռ ոչինչ չի ասում, վայրի ձիու հայրենիք լինելը զուտ աշխարհագրական երևույթ է: Իսկ ընտելացված ձին, և հատկապես ռազմի նպատակով դրանց օգտագործումը, բացարձակ այլ որակ է: Դա նշանակում է, որ Հայաստանը եղել է արդի քաղաքակրթություն ստեղծողներից մեկը. Հին աշխարհում ձին պատմության շարժիչ ուժն էր, և առաջինը, ով ընտելացրել է ձին, ունեցել է վիթխարի առավելություն: Նույնիսկ կարելի է համեմատել ատոմային զենքի հետ»,- ասաց Պատմամշակութային ժառանգության գիտամշակութային կենտրոնի տնօրեն Հակոբ Սիմոնյանը:

Համաշխարհային պատմության մեջ առաջին սանձված ձիերի մասին հիշատակությունները հանդիպում են շումերական աղբյուրներում, և այն վերաբերում է Հայկական լեռնաշխարհին ք. ա. 28-27-րդ դարերում վկայված Արատտա` հայկական առաջին պետության կյանքում: Աղբյուրներում ձիերը հիշատակվում են որպես փոխադրամիջոց, այսինքն մարդիկ սանձել և օգտագործել են առօրյա կյանքում:

Պեղածո ապացույցներ: Պատմամշակութային ժառանգության գիտամշակութային կենտրոնը, տնօրենի ղեկավարությամբ, պեղումներ է կատարել Ներքին Նավերում, որը գտնվում է Աշտարակ քաղաքից մոտ երկու կմ արևմուտք:

Գտնված դամբարանների պեղումները նոր լույս են սփռում հայկական լեռնաշխարհի հնագույն քաղաքակրթությունների և վաղ պետական կազմավորումների ձևավորման վրա: Հայտնաբերված և պեղված դամբարանները թվագրվում են 3-րդ հազարամյակի կեսով: Ըստ պրն Սիմոնյանի, պեղված դամբարանները պատկանում են արքա-առաջնորդների, և բազմաթիվ գտածոները վկայում են հանգուցյալների մեծատոհմիկ լինելու մասին:

Այս հնավայրեր գտածոները հիմք են տալիս ենթադրելու, որ Հայաստանը այդ ժամանակահատվածում աշխույժ առևտրական հարաբերությունների մեջ է եղել նույն շրջանի հարևան և հեռու երկրների հետ: Էգեյան աշխարհից, Շումերից, հարավ-ռուսական տափաստաններից, Իրանից և նույնիսկ հեռավոր Չինաստանից բերված իրեր կազմել են հանդերձյալ աշխարհ ուղևորվող մեծատոհմիկների ունեցվածքի մի մասը: Հայտնաբերված արքա-առաջնորդների դամբարաններում հայտնաբերվել են նաև ձիերի զոհաբերություններ: Ըստ ծեսի, ձիերը հատուկ կտրտում են թաղելու համար, ձիու գլուխը պետք էառանձնացվեր մարմինից և ողջակիզվեր: Առանձին հատվածներ որոշակի տեսքով պետք է դրվեին դամբարան՝ համաձայն արիական պատկերացումների:

Ձիու խորհրդանիշը: Ձին արագության և գեղեցկության խորհրդանիշն է: Ձիու խորհուրդը ընդգրկում է լույսից մութ, երկնքից երկիր կյանքից մահ ձգվող տիրույթները: Այն Բուդդայի, հինդուական Կալկայի, ճապոնական Բատո Կանոնի և Մուհամեդ մարգարեի խորհրդանշանն է:

Ձին հնագույն տոտեմ է եղել հայերի համար: Հայաստանի շատ վայրերում էլ մինչև այժմ տան ճակատին ամրացնում են ձիու պայտ` որպես պահապան թալիսման: Որոշ հեթանոսական տոների ժամանակ սրբազան Եփրատ գետին հայերը ձի են զոհաբերել:

Ժայռապատկերներում և գեղանկարչության մեջ «լողացող» ձին կյանքի ուժի մարմնացումն է:

Ձիերը արիական պատկերացումներում: Ձիերի զոհաբերությունը արիական պատկերացումների համաձայն տիեզերքի վերաստեղծման գաղափար էր պարունակում: Առաջնորդի հետ մահանում էր նաև տիեզերքը, իսկ ձիերի զոհաբերությունը նոր շրջափուլի, նոր կյանքի հույս էր տալիս: Ձիերի զոհաբերությունները երաշխիք էր կոսմոսը վերաստեղծելու և քաոսին վանելու համար, իսկ առաջնորդ-արքայի մահը հավասարեցնում էին տիեզերքի մահվան: Մինչև նոր թագավորի թագադրումը պետք է կատարվեր ձիու զոհաբերությունը, որպեսզի թագավորի մահով չավարտվեր տիեզերքը ևս: Ձին հիմնական զոհաբերվող կենդանիներից մեկն էր: Ձիու զոհաբերությունը աշխարհաստեղծման խորհուրդ էր պարունակում:

«Ներքին Նավերի դամաբարաններում զույգ ձիերի զոհաբերություն է: Զրադաշտական ուսմունքի հիմնադիր Զորոաստրը շրջում էր երկու ձիերի ուղեկցությամբ: Երկու ձիերն անընդհատ հիշատակվում են Ռիգվեդայում` հնդիրանցիների հնագույն պատումում: Ինդրան, որ նրանց գերագույն աստվածությունն է, միշտ հիշատակվում է զույգ ձիերի հետ: Զույգ ձիերը մեծ խորհուրդ են ունեցել հնդեվրոպական մտածելակերպում: Ներքին Նավերից հայտնաբերված ձիերը երկուական են: Արքայական դամաբարաններից անցյալ տարի հայտնաբերված, այս տարի վերականգնված գունազարդ սափորի վրա պատկերված է ձիերի երամակ: Ձիերը բավականին հարդարված են, դրանք անկասկած ընտելացված ձիեր են: Ոչ միայն ընտելացված են, այլև ցեղական ձիեր են: Եթե ցեղական են, նշանակում է բուծված են: Սա այնպիսի մի գյուտ է, որի նմանը չկա ողջ առաջավորասիական հնագիտական իրողության մեջ, թերևս նաև ամբողջ աշխարհում»,- ասում է Հակոբ Սիմոնյանը:

Կտրուկ շրջափուլ: Ձիերի զոհաբերությունները, սափորի վրա երամակի պատկերումը հիմք են տալիս հստակորեն հավաստելու, որ Հայաստանը եղել է ձիաբուծության հայրենիքներից մեկը: Չնայած, որ ձիերը ռազմի նպատակով օգտագործման խնդիրը դեռևս հիմնավորման կարիք ունի և այլ թեմա է, սակայն այս գտածոները այլ պատկերացումներ են տալիս հին աշխարհի զարգացումների մասին:

Եթե այս հնավայրերում հայտաբերված են ընտելացված ձիեր, ուստի ձիու տարածումը պետք է լինի էլ ավելի վաղ, քան ներկայիս գտածոները: Գերմանացի Հանս Պիթեր և Մարգարետ Ուրեթմանները, ովքեր մասնակցել են հնագիտական պեղումներին և գտածոները ենթարկել հնէակենդանաբանական փորձերի, հենց նրանք էլ Բեռլինի գիտական համաժողովում հայտարարել են, որ ոսկորները ձիու են, և որ աշխարհի հնագույն ձին հենց Ներքին Նավերից է հայտնաբերվել: Ըստ Հակոբ Սիմոնյանի ոչ մի ուրիշ երկիր չունի այդքան վաղ փաստեր ընտելացված ձիու վերաբերյալ, և որևիցե մի տեղ չի հայտնաբերվել այդքան հին թվագրություն ունեցող ձիերի պատկերներ:

Ի՞նչ կլիներ և ի՞նչ կլինի: «Եթե եվրոպական ֆինանսները ժամանակին չհոսեին դեպի Եգիպտոս և Միջագետք, այսօր ոչ շումերական քաղաքակրթության, ոչ էլ եգիպտական մշակույթի մասին և ոչ էլ Բաբելոնի մասին տեղեկություններ չէինք ունենա: Ֆինանսական ներդրում, գիտական մտքի ներդրում, պետական միջամտություն: Այսօր Հունաստանը կամ Եգիպտոսը հսկայական գումարներ են ստանում միայն զբոսաշրջությունից: Հուշարձանների ասպարեզում կատարված ցանկացած ներդրում տասնապատիկը, հարյուրապատիկը կհատուցի: Մենք աշխարհի հետ հավասարը հավասարը խոսելու իրավունք ունենք միայն մեր պատմամշակութային ժառանգության միջոցով»,- ասաց Հակոբ Սիմոնյանը:

Պայքար քաղաքակրթության օրրանի համար: Աշխարհի հնագույն քաղաքակրթությունների նախահողը լինելու հնարավորույթունը Հայաստանն ունի առանց շինծու ու կեղծ ապացույցների` իրավամբ: Ինչքան էլ ճշմարիտ լինելը հզոր ուժ է, կարևոր է նաև այդ հզոր-ուժ-ճշմարտությունը հավուր պատշաճի աշխարհին ներկայացնելը: