Տղերքը. Մերուժը. 4 երեխաների ու մի ջոկատ զինվորի հայր ազատամարտիկը

Aysor.am-ը շարունակում է իր՝ «Տղերքը» հեղինակային շարքը: Շարքի այսօրվա հերոսը Մերուժան Մարգարյանն է՝ Առյուծ (Արծիվ) Մերուժը: Ծնվել է Թալինի շրջանի Աշնակ գյուղում, զոհվել՝ 1994թ.-ին, Արցախի Ֆիզուլիի շրջանում:

Տղերքը. Առյուծ Մերուժը

«Մերուժը սասունցի է»,- առաջին բառերն են, որ ազատամարտիկի կինը՝ տիկին Էլյան, ասում է ամուսնու մասին:

«Երևի իր արմատները նրան Արցախ տարան, այն իմաստով, որ արյունը եռում էր միշտ՝ արդարություն էր ուզում: Երևի գնաց արդարությունը վերականգնելու՝ հույսով, որ մի օր էլ Էրգրի արդարությունը պիտի հաղթի»,- ասում է տիկին Էլյան ու պատմում ամուսնու ծնողների պատմությունը.

«Մերուժի հայրը Սասունում է ծնվել: 7 տարեկան էր, երբ թուրքերի գերությունից կարողանում է փախնել սարերն ու այնտեղ գտնել հորը՝ Մերուժի պապին, ով ֆիդայի էր: Ամբողջ գերդաստանից հենց միայն հեր ու տղա են փրկվում ու գալիս Արևելյան Հայաստան: Սասունից եկած ընտանիքները նախ հաստատվում են Ուջան գյուղում, իսկ հետո` տեղափոխվում Թալինի շրջանի Աշնակ»,- հիշում է տիկին Էլյան ու բացատրում՝ Աշնակը համեմատաբար սահմանին ավելի մոտ էր՝ սարերի տակ: Բոլոր եկածները հավատում էին, որ մի օր տուն են վերադառնալու՝ սարերի հետևում գտնվող տունը…

«Հիշում եմ՝ մի գիշեր նստեցինք երկուսով «Ռանչպարների կանչը» կարդացինք. Միշտ ասում էր՝ երանի այդ ֆիդայինների տեղում ես լինեի»

Անցնում են տարիներ: Արդեն սարերի այս կողմում սասունցիները տուն են հիմնում, ընտանիքներ ստեղծում, երեխաներ ունենում: Ծնվում է Մերուժան Մարգարյանը.

«Այս բոլոր պատմությունները, որ ասում եմ՝ ինձ հենց Մերուժանն է պատմել, իրեն էլ՝ դեռ փոքր տարիքից՝ հայրը: Մենք ծանոթացանք, երբ ուսանող էինք: Սկզբում ինձ տարօրինակ էին թվում իրենց երգերը, պատմությունները, բայց Մերուժն ինձ ամեն ինչ բացատրում էր ու վարակում իր գաղափարներով»,- ասում է տիկին Էլյան ու ավելացնում՝ ամուսինը շատ էր կարդում, հատկապես մի գիրք ուներ, որ ամեն ինչից թանկ էր իր համար.

«Գիրքը 1914-1917 թվականների դեպքերի մասին էր պատմում: Այդ ժամանակ նման գործեր գրեթե անհնար էր տպել ու պատկերացրեք այդ գիրքը, որ ձեռք բերեց՝ մասունքի նման էր պահում: Միշտ կրկնում էր՝ «ավտոս ուզեն՝ առանց մտածելու կտամ, բայց այս գիրքը՝ ոչ մեկին ու ոչ մի դեպքում»: Ու մեկ էլ Դաշտենցի «Ռանչպարների կանչն» էր, որից ուղղակի եռաց իր արյունը: Գնում գալիս ասում էր՝ «երանի ես այդ ֆիդայինների տեղում լինեի, ես պիտի էն ժամանակ ծնվեի»»,- հիշում է Առյուծ Մերուժի կինն ու ավելացնում.

«Մի անգամ էլ ասեց՝ արի իրար հետ նստենք կարդանք «Ռանչպարների կանչը»՝ ես քեզ բացատրեմ, ու պատկերացրեք՝ երկու օր ու գիշեր ոչ աշխատանքի գնացինք, ոչ ուրիշ գործ արեցինք՝ Դաշտենց էինք կարդում ու նա ինձ պատմում-բացատրում էր ամեն բան»:

Մերուժան Մարգարյանը՝ աջից

«Ըմբշամարտի չեմպիոն, դոցենտ ազատամարտիկը»

Խորհրդային բանակում ծառայելուց հետո Մերուժան Մարգարյանն ընդունվում է ֆիզիկական կուլտուրայի հայկական պետական ինստիտուտի ըմբշամարտի բաժին: Մասնակցում է բազմաթիվ առաջնությունների, իսկ 1965թ.-ին՝ դառնում ԽՍՀՄ ըմբշամարտի չեմպիոն՝ արժանանալով ոսկե մեդալի:

«Գոտեմարտերից մեկում Մերուժանը Ստամբուլում պետք է մրցեր թուրք մարզիկի հետ: Բարդ էր: Պատկերացրեք՝ սասունցին, ում հայրը Ցեղասպանության ականատես է եղել պիտի նման մրցավեճի մասնակցի: Բայց Մերուժը կարողանում է՝ գորգ է դուրս գալիս ու Ստամբուլում հաղթում է թուրքին»,- պատմում է տիկին Էլյան:

Տարիներ հետո այդ գոտեմարտի մասին իր պատմվածում լրագրող Սիմոն Հակոբյանը գրում է. «Հաղթանակից հետո, հյուրանոցի իր համարում փառք տվեց Աստծուն, որ ինքն ուժեղ է ու հայ…»:

Մերուժան Մարգարյանի ըմբշամարտի ոսկե մեդալը

Ըմբշամարտին զուգահեռ Մերուժան Մարգարյանը ստանում է դոցենտի գիտական աստիճան ու աշխատում Գյուղատնտեսության ինստիտուտի ֆիզիկական կուլտուրայի ամբիոնում: Հենց այստեղի ուսանողներից կազմված ջոկատով էլ նա առաջին անգամ գնում է Արցախ:
 
«4 երեխաների ու մի ջոկատ զինվորների հայր ազատամարտիկը»

«Երբ սկսվեց Արցախյան շարժումը, մենք 3 երեխա ունեինք: Հենց առաջին օրերից Մերուժը, ես ու մեր երեք երեխաներն Օպերայի հրապարակում էինք»,- պատմում է տիկին Էլյան ու ավելացնում՝ Մերուժանը ցույցերից միայն մի օր է բացակայել, այն էլ` հորեղբոր մահվան պատճառով.

«Հիշում եմ` հենց այդ օրն իրավիճակը Երևանում խիստ ռեժիմային էին դարձրել ու սովետական զորքն Օպերան շրջապատել էր: Մերուժանը վեր կացավ, գնաց հորեղբոր հարցերով, ինձ էլ զգուշացրեց` անպայման կիջնես ցույցի, որ հետո ինձ պատմես այնտեղ ինչ կար: Հետո, երբ տուն եկավ, ասեց` «Էլյա ցույցին չկարողացա գնամ, բայց շատ լավ բան եմ արել: Մեքենայով 7 շրջան ազդանշանը միացրած պտտվել եմ Օպերայի շուրջն ու սովետական զորքի գլուխը տարել»: Շատերն էին այդ օրերին այդպես պատժում ցույցերը խոչընդոտող զորքին»,- հիշում է տիկին Էլյան:

Արդեն մի քանի ամսից Մերուժան Մարգարյանը գյուղատնտեսության ինստիտուտի անձնակազմի ու ուսանողների հետ կազմում է բարեգործական միություն ու գնում Հադրութ՝ տեղի բնակչությանը մթերք, հագուս ու այլ անհրաժեշտ իրեր տանելու համար.

Առյուծ Մերուժը՝ աջից առաջինը

«Բարեգործությունն, իհարկե, պատրվակ էր,- ասում է տիկին Էլյան ու շարունակում,-Իրականում, նրանք գնում էին տեղի բնակչությանը պաշտպանելու: Մթերք էլ էին տանում, բայց առաջնայինը՝ պաշտպանությունն էր: Հիշում եմ՝ հետները սպիտակ հատուկ հագուստ էին վերցնում, որ ձյան վրա տեսանելի չլինեն: Իրենք պատրաստվում էին…Հիմա եմ հասկանում, որ Արցախը հենց այն տեղն էր, որտեղ այդ իրավիճակում պիտի լիներ սասունցի Մերուժը»,- պատմում է տիկին Էլյան:

Առաջին անգամ Արցախ մեկնելուց մեկ տարի անց՝ 1989 թ,-ին, ծնվում է Առյուծ Մերուժի չորրորդ երեխան՝ Անին.

Մերուժան Մարգարյանի կրտսեր աղջիկը՝ Անին և կինը՝ տիկին Էլյան

«Երկրաշարժից հետո անընդհատ կրկնում էին, որ պետք է «բնության ցեղասպանության» դեմ պայքարել նոր երեխաներ ունենալով: Պետք է ամեն ընտանիքում գոնե մի երեխա էլ ծնվի: Այն ժամանակ ես 42 տարեկան էի, Մերուժը՝ 49: Որոշեցի՝ պետք է երեխա ունենանք: Ու Անին ծնվեց, մյուս երեխաների հետ տարիքային մեծ տարբերությամբ»,- ասում է տիկին Էլյան ու հիշում՝ այդ ընթացքում Մերուժան Մարգարյանն առողջական լուրջ խնդիրներ է ունենում ու ստիպված վերադառնում է Արցախից.

«Ստոմոքսի խոցի հետ կապված` շատ լուրջ վիրահատություն է տանում ու այդպես ընդմիջում տալիս Արցախ գնալուն: Գիտե՞ք՝ մտածում էի մի անգամ գնաց-եկավ արդեն, 4 երեխա ունենք, վատառողջ է՝ էլ չի գնա, բայց մի դեպք եղավ, որ ուղղակի ցնցեց իրեն. զոհվեց իր ամենասիրելի ուսանողներից մեկը` Դավիթը: Այդքան ծանր ապրումներով նրան երբեք չէի տեսել: Գիշերները խելագարի նման վեր էր թռնում ու իր այդ ֆիզիկական ուժի հետ միասին արցունքոտ աչքերով բղավում էր՝ «Դավիթն էնտեղ զոհվի, ես` մնա՞մ…»: Մի օր էլ գյուղ գնաց, եկավ, թե՝ «Թալինում էլ սասունցիները ջոկատ են կազմել, իրենց հետ Արցախ եմ գնալու»: Մռավի լեռների մոտ մարտեր էին այդ ժամանակ՝ 1993 թվականն էր: Գիտեի՝ կանգնեցնել չեմ կարող ու չէի էլ փորձում: Ճիշտն ասած, արդեն ես էլ էի ոգևորված, մի անգամ ասեցի իրեն՝ ուզում եմ հետդ գամ: Ասեց՝ «այ աղջիկ, 4 երեխա ունենք, ո՞ւր ես գալու: Դու ստեղ ես պետք»: Ու գնաց»,- հիշում է տիկին Էլյան ու ավելացնում՝ իրենց ջոկատի մյուս տղաների համեմատ` Մերուժը տարիքով մեծ էր.

Առյուծ Մերուժը՝ կենտրոնում. Թալինի ջոկատը

«Մյուս տղաներին հոր աչքով էր նայում: Պատմում են, որ գիշերը քուն-դադար չուներ: Արթնանում էր, հերթով ծածկում բոլոր զինվորներին ու ընկնում սար ու ձոր: Հատապտուղ ու մրգեր էր հավաքում, որ առավոտյան տղերքն արթնանային ու ուտեին: Բոլորին անունով էին դիմում, իսկ իրեն «Մարգարյան» էին կանչում: Իր հրամանատարն էլ իրենից փոքր էր տարիքով, հետո ինձ պատմեց, որ աշխատում էր իրեն մարտերից հեռու պահի, ասում էր՝ «Մարգարյան, դու տարիքով ես, 4 երեխու տեր՝ թիկունքում մնա»: Դա տևեց այնքան, քանի դեռ մի օր Մերուժը չզայրացավ ու չբղավեց իր հրամանատարի վրա՝ «Հասկացանք հրամանատար ես, բերել էս ստեղ 20-22 տարեկան տղերքի, ովքեր անգամ սերունդ չեն տվել: Ես արդեն 4 երեխա ունեմ: Իմ տուն գնալու ժամանակը չի: Ես պիտի առաջին գծում լինեմ»»,- պատմում է տիկին Էլյան:

Ռազմաճակատում ծխախոտի գլանակներ պատրաստելու համար նախատեսված թղթերը

«Գնամ կռվեմ ու հետ կգամ Անի': Խոստանում եմ, քեզ Արցախի քաղցր մեղր եմ բերելու»

«Այդ տարիներին ես 5 տարեկան էի»,- հիշում է Առյուծ Մերուժի կրտսեր աղջիկը՝ Անին.

«Գիտե՞ք` երեխա էի, բայց ամեն անգամ, երբ ինքն Արցախ էր գնում ես մի տեսակ հպարտանում էի: Ամեն գնալուց էլ խոստանում էր՝ մյուս անգամ քեզ էլ հետս կտանեմ ու չէր տանում… Հայրս խիստ մարդ էր, բայց ես տան փոքրն էի, իմ և մյուս երեք երեխաների միջև տարիքային շատ մեծ տարբերություն կա ու երևի այդ պատճառով հայրիկի հետ ես առանձնահատուկ շատ էի կապված»,- պատմում է Մերուժան Մարգարյանի աղջիկը.

«Հա, Անիին իսկապես շատ-շատ էր սիրում»,- ավելացնում է տիկին Էլյան,- «Արցախ գնալու ժամանակ միշտ իր փոքրիկ նկարն էր հետը տանում: Միշտ՝ ամեն օր մոտն էր»:

Մերուժան Մարգարյանն աղջկա և որդու հետ

Չնայած փոքր էր, բայց Անին հիշում է՝ ինչպես է հայրիկին վերջին անգամ հրաժեշտ տվել.

«Երբ գնաց վերջին անգամ՝ քնած էի: Հետո՝ ամբողջ կյանքում երազել եմ, որ իր վերջին գնալու ժամանակ արթուն լինեի գոնե, գրկեի, խնդրեի որ չգնար: Հայրիկին ճանապարհելուց երբեք չեմ լացել, իսկ այդ անգամ ուրիշ էր… Հենց արթնացա սկսեցի լաց լինել: Այնքան երկար մինչև մեր տան նարնջագույն հեռախոսը, որի տեսքն էլ երբեք չեմ մոռանա, չբերեցին մոտս ու չասեցին՝ խոսիր, հայրիկն է: Հիշում եմ՝ հիմնականում լուռ էր ինքը՝ ես էի խոսում, ավելի ճիշտ լացում ու բողոքում, որ ինձ խաբել է հերթական անգամ ու Արցախ չի տարել հետը: Հայրիկն ասեց՝ «Գնամ կռվեմ ու հետ կգամ: Անի', որ հետ գամ, խոստանում եմ, քեզ Արցախի քաղցր մեղր եմ բերելու: Կուզե՞ս»: Գնաց. մեղրն այդպես էլ չբերեց»,- հիշում է Անին ու ավելացնում,- «Ես իրեն շատ եմ կարոտում՝ միշտ: Առաջ մտածում էի տարիների հետ այդ զգացումը կպակասի, բայց՝ չէ: Հիմա ավելի շատ եմ կարոտում հայրիկին»:

Մերուժան Մարգարյանի պարգևները
 
«Ինձ թողեք, իմ վրա ժամանակ մի ծախսեք, Մակարին փրկեք»

1994 թվականի հունվարն էր: Առյուծ Մերուժենց ջոկատը Ֆիզուլիում էր:

«Ամսվա սկզբին՝ հունվարի 5-ին ինքը վիրավորվում է: Ընկերները պատմում են, որ տանկի վրա նստած մի տեղ գնալուց են լինում, տանկի շղթան պոկվում է ու իրենք ընկնում են վրայից: Մերուժանի ողն է կոտրվում, որն արդեն մի անգամ կոտրվել էր ըմբշամարտի ժամանակ ու ճակատն է վնասվում՝ կարեր են տալիս: Ընդհանուր առմամբ 4 հոգով են վիրավորվում»,-  հիշում է տիկին Էլյան:

Որոշվում է, որ 4 վիրավորներին ուղղաթիռով պետք է բերեն Երևան, բայց՝ բերել հաջողվում է միայն երեքին:

«Մերուժանը տեղափոխումից առաջ փախնում է դաշտային հոսպիտալից ու գնում դիրքեր: Տղերքն ասում են՝ եկավ, ասեց «մի երկու կար է էլի՝ կդզվի, ողս էլ նոր բան չի՝ ինքն իրան էլ կպնող բան է»: Ընդհանրապես շատ մեծ ուժի տեր էր՝ ցավին դիմանալ գիտեր: Ասում են՝ շատ խրամատներ ինքը մենակով էր փորում: Մի խրամատում էլ իր համար գետնափոր սենյակ էր սարքել, դռան փոխարեն մի լաթ կախել ու ծիծաղելով ասում էր՝ «Էս խրամատը տունս է, դուռը թակեք, նոր մտեք»»,- հիշում է տիկին Էլյան: 

Այդ օրերին Ֆիզուլիի ուղղության դիրքերը հերթափոխով էին պահում՝ երեք ժամը մեկ փոխարինելով:
Հունվարի 19-ին էր՝ Առյուծ Մերուժն ու ևս 15 տղերք պիտի դիրքեր բարձրանային, բայց թշնամին առավոտից կրակում էր վերև տանող միակ ճանապարհի վրա.

«Հրամանատարը որոշում է, որ սպասեն: 6 ժամից կրակոցները պակասում են, այդ 15 հոգին զույգերի, եռյակների բաժանված սկսում են գնալ դեպի դիրքեր: Այդպես բաժանվել էին, որ եթե հանկարծ կրակ բացվի, բոլորը միասին չզոհվեին: Մերուժի հետ զույգով Մակար անունով մի 27 տարեկան տղա էր գնում: Մակարը միշտ Մերուժի հետ էր, ամուսինս իրեն առանձնահատուկ շատ էր սիրում: Միշտ կրկնում էր՝ «Մակար, դու ոնց որ ես լինեմ, շատ ես ինձ նման է»: Մակարն ու Մերուժն ամենավերջում էին քայլում: Արդեն թվում է դիրքեր են հասնում, երբ կրակը վերսկսվում է: Մերուժի ու Մակարի ուղղությամբ արկ է ընկնում: Մակարը ծանր վնասվածք է ստանում ու տեղում մահանում: Մերուժն էլ հասցնում է գոռալ միայն…»,- պատմում է տիկին Էլյան ու լռում:

Մարգարյանի ձայնը լսելով` դիմացից քայլող մարտիկներն անմիջապես հետ են վազում, տեսնում են՝ ընկած է գետնին, կողքին՝ մահացած Մակարը: Արկի հարվածից կտրվել էին Առյուծ Մերուժանի ոտքերը.

«Այդ պահին էլ մարտական ընկերներն իրենց չեն կորցնում: Արագ ժգուտ են դնում, որ արնահոսությունը գոնե մի քիչ դադարի: Մերուժը ներքև է նայում, տեսնում է ինչ է եղել…Հետո տղերքն ինձ պատմեցին, որ անընդհատ բղավում էր` «ինձ թողեք, իմ վրա ժամանակ մի ծախսեք, Մակարին օգնեք»: Բացատրում են՝ «Մարգարյան, Մակարն էլ չկա, հանգստացի»: Ինքն էլ դա իմանալով, փորձում է տղերքից ավտոմատ վերցնի՝ «ես ինձ պիտի խփեմ, սենց չեմ ապրի էլ»՝ բղավում է ու կորցնում գիտակցությունը»,- պատմում է տիկին Էլյան:

Առյուծ Մերուժին անգիտակից վիճակում հասցնում են դաշտային հոսպիտալ ու վիրահատում. «Վիրահատությունից հետո նրա գիտակցությունը հետ է գալիս արդեն գիշերը: Չգիտեմ, իր որոշումն էր…»,- ասում է տիկին Էլյան ու դժվարանում շարունակել.

«Իրեն այդ վիճակում ողջ էին պահում միացված սիստեմաները: Գիշերն արթնանալով` նա ուղղակի հանում է իր արյան մեջ դեղորայք ներարկող բոլոր խողովակները: Հետո շատ եմ մեղադրել ընկերներին: Մեղադրել եմ, որ կողքը չէին, չգիտեմ…չէին հերթապահում: Բայց ինքը որոշեց սենց»,- ասում է տիկին Էլյան: Երկուսս էլ լռում ենք:

«Դա իմ հոր որոշումն էր, ուրեմն՝ ամենաճիշտն էր: Դա աշխարհի ամենաուժեղ մարդու, ամենաճիշտ որոշումն էր…»

«Հիշում եմ՝ հայրիկի վերջին հրաժեշտին ինձ թույլ չէին տալիս գնալ»,- պատմում է Անին,- «Դե 5 տարեկան երեխա էի: Աշնակում էր՝ գյուղի դպրոցում: Լացեցի, մինչև ներս տարան: Մինչև այսօր հիշում եմ՝ շատ զինվորներ կային: Հարցրեցի՝ ինչո՞ւ են զինվորներն այստեղ: Ասացին՝ չար կախարդ պիտի գա, իսկ զինվորներն եկել են, որ հայրիկիդ նրանից պաշտպանեն: Զինվորնեն իմ համար այդպես էլ մնացին՝ չար կախարդից պաշտպանողներ…Գիտեք, հիմա փորձում եմ հասկանալ հայրիկին, եթե անգամ որոշ պահերին մեղադրել եմ նրան Արցախ գնալու որոշման համար կամ գուցե չեմ հասկացել, հետո եկել եմ այն եզրակացության, որ դա իր որոշումն էր ու եթե իր որոշումն էր՝ ուրեմն ճիշտ էր: Միայն մի բան կասեմ՝ շատ եմ կարոտում իրեն: Ու ամեն անգամ, երբ պատերազմն անցած մարդ եմ տեսնում կամ հայրիկի մարտական ընկերներին, նրանց մեջ իր մի մասնիկն եմ զգում, փորձում եմ կարոտս իրենցից առնել: Այնպես ստացվեց, որ իրենք հայրիկի ներկան ավելի շատ տեսան, քան՝ ես…»,- ասում է Անին ու ավելացնում.

«Դպրոցական փոքր տարիքում, եթե անկեղծ լինեմ՝ եղել են պահեր, երբ նեղվել եմ, որ բոլորի հայրերն իրենց կողքին են, իմը՝ չէ: Բայց հիմա՝ տարիներ անց, ուզում եմ ասեմ զոհված ազատամարտիկների երեխեքին՝ մեջքներդ ձիգ պահեք: Ձեր հայերը ձեր հետ են՝ միշտ: Որովհետև կգա մի պահ, երբ դուք կհասկանաք, որ հայրենասիրությունն էլ մի կողմ դրած՝ դա ձեր հոր որոշումն էր, ուրեմն ամենաճիշտն էր: Դա աշխարհի ամենաուժեղ մարդու, ամենաճիշտ որոշումն էր…»

ՀԳ. Թալինի շրջանի Աշնակ գյուղում այսօր կիսակառույց մի շինություն կա: Մերուժի տունն է: Պատերազմ գնալուց առաջ գցել է հիմքն ու կանգնեցրել պատերը: Զոհվելուց հետո սասունցու երազած տունն այդպես էլ մնացել է կիսակառույց: Նախորդ տարի Հայաստանի ագրարային համալսարանը նախաձեռնեց դրամահավաք՝ տան շինարարությունն ավարտին հասցնելու համար: Դրամահավաքին մասնակցել ցանկացողները կարող են փոխանցումներ կատարել «Հայբիզնեսբանկի» 11500181803400 հաշվեհամարով կամ կապվել Ագրարային համալսարանի պրոռեկտորի հետ: 

Նախորդող հրապարակումներ՝ Տղերքը. Պետոն. Զինվորի առջևից գնացողն ու հզոր ժպիտով հրամանատարը

Տղերքը. Կարոտը. Իր ձեռքով զինվորին թեյ լցնող ու օրինակ ծառայող հրամանատարը

Տղերքը. Դևը. Մահվան միջոցով կյանք ապրածն ու ժողովրդի խիղճը

Տղերքը. Դուշմանը. Ամենաերկար թերթերունքներով, երկու պատերազմ անցած զինվորը