17/02/2016 16:59
Ով խոսում է որպես բացարձակ անկախ լրատվամիջոց՝ կամ ստախոս է, կամ անկեղծ չէ. Անահիտ Ոսկանյան
Ի՞նչ է ԶԼՄ-ն, որտեղ է սկսում և ավարտվում պատասխանատվության սահմանը լրագրողի և լրատվամիջոցի համար: Ազատության, էթիկայի, դիմագծով մեդիադաշտի ու մասնագիտական զսպվածության մասին Aysor.am-ը զրուցել է Panorama.am կայքի գլխավոր խմբագիր Անահիտ Ոսկանյանի հետ:
- Ո՞րն է մեդիայի հիմնական գործառույթը հասարակության համար: Ի՞նչ պետք է տա ԶԼՄ-ն սովորական քաղաքացուն:
- Հասարակությունը պիտի որոշի դեռ, թե որն է։ Իսկ մեդիան պիտի առանց վախենալու գնահատի՝ ինչ հարց է լուծում ինքը։ Եթե կարճ ու ՇԱՏ խոշոր գնահատեմ, եթե ես էլ չվախենամ գնահատականից, կարծես թե, մեդիան դառնում է ատավիզմ։
Հիմա արտահայտվելու հարթակները այնքան շատ են, նույնիսկ պաշտոնյաները չեն սպասում, որ իրենց մամուլի խոսնակները խոսեն, ֆեյսբուքում մանր լուրեր են գրում։ Լուրեր կարդացողը դրանք էլ կկարդա։ Կամ՝ մարդիկ չեն սպասում, որ լրագրողները տեսնեն իրենց խնդիրները՝ պատմում են դրանք սոցցանցերում։ Եթե «վերևինները» ուզում են լսել «ներքևիններին»՝ բավական է սոցցանցերը շոշափեն։ Էլ չեմ ասում՝ բնակչության այս քանակի դեպքում՝ յուրաքանչյուրի խնդիրները կարելի էր հատ-հատ իմանալ, ուր մնաց՝ ամբողջականը, որ ավելի հեշտ է գնահատել։
Այստեղ հարցը մնում է՝ լսո՞ւմ են արդյոք գրողներն իրար։ Կարծում եմ՝ ոչ։ Այս «ոչ»-ը, ամոթ չլինի ասել՝ լրագրողին գործազուրկ չդառնալու հույս է տալիս։ Մնում է մեդիայի գրելու պրոֆեսոնալիզմը ու հետևողականությունը. Որ քաղաքացին իր գործերով հասցնի զբաղվել՝ ԱՅԴՔԱՆ նույն բանը չասի։ Կարծես թե այսքան բան։
Հավաստի լինե՞լը մնաց քննարկենք։ Ուղղակի ես այն մտցրեցի պրոֆեսիոնալիզմի մեջ, բան չկա քննարկելու։ Դե՝ ու մի բան էլ կա՝ հիմա ընթերցողը բազմաճաշակ է. Սիրում են, օրինակ, մեդիայում հագեցնել իրենց զգացմունքների սովը, ինչի պատճառով մեդիան ավելորդ զգացմունքային է դարձել նաև։ Բայց ես, ժամանակի սղության պատճառով, չոր ինֆո եմ գերադասում։ Ու, որ ես էլ ուրիշի ժամանակը խնայեմ, աշխատում եմ շատ չգրել։
Շատ՝ հաճախ։
- Մեդիայի որակին անդրադառնալիս՝ հաճախ խոսվում է հասարակական պահանջարկի մասին: Մյուս կողմից՝ հասարակական պահանջարկը ձևավորվել է մեր՝ մեդիադաշտի առաջարկով: Ստացվում է փակ շղթա: Ինչպիսի՞ն է Panorama.am-ի մոտեցումը այս հարցում:
- Panorama.am-ի մոտեցումը տարբերվում է իմ մոտեցումից։ Panorama.am-ում աշխատում են բավական տարբեր մոտեցումներով ու դիրքորոշումներով լրագրողներ, ու ես աշխատում եմ շատ չթելադրել իմը, որ շատ միադեմ ու անդեմ չստացվի։ Մյուս կողմից՝ այդ տարբեր մոտեցումների մոնիտորինգը ինձ թույլ է տալիս հասկանալ, թե «դրսում» ինչպես են մտածում։ Թեմաներ, ուղղություններ, զարգացումներ, հետևողականության նպատակ՝ իհարկե քննարկում ենք, բայց լրատվամիջոցը մի մարդու լրատվամիջոց չէ՝ դիմագծի ու տեսանկյունի առումով. Երբ լրագրողը «մամուլի խոսնակ» դերի մեջ է՝ ես ընթերցող-պահանջատեր եմ, երբ «դատավոր» է՝ ես փաստաբան եմ, երբ «հետաքննող» է՝ ես դատավոր եմ, երբ «փաստագիր» է՝ ես մի քիչ աղ կուզեի ավելացնել...։ Դե ու իհարկե՝ միշտ մեղադրյալ եմ (այստեղ՝ «սմայլիկ»)։
Ավելացնեմ նաև, որ, ինչպես բիզնես, այն մի 10 տոկոսի չափով «ատկատ» ունի՝ ունի իր նախընտրած նյութերը՝ ելնելով սեփական բիզնես շահերից. լինի դա անձնական նախընտրություն, կամ թեկուզ գովազդատուների շահեր։ Ով խոսում է որպես բացարձակ անկախ լրատվամիջոց՝ կամ ստախոս է, կամ անկեղծ չէ։
Բոլորովին էլ ես չեմ անձնական շահը, բայց ես այսպես եմ մտածում։ Չէ, նույնիսկ ոչ թե մտածում, այլ՝ փաստում։
...Կարծում եմ՝ Ձեր ասած փակը իրականությունն է, որ պիտի ընդունել։ Միայն թե ես շղթա չեմ պատկերացնում. Ավելի շուտ՝ պահանջարկ ու առաջարկ կուլ տված «Փոքրիկ իշխանի» վիշապ, որ կուլ տվածը չի կարողանում մարսել ու նկարը անընդհատ վերուվար է անում ու փոփոխվում։ Ինչ է պահանջում հասարակությունը՝ միշտ տարբեր, անգամ հակասական։ Ինչ ենք առաջարկում մենք. Եթե ելնենք այդպիսի պահանջից, ապա մենք էլ պիտի հակասական լինեինք։ Ու այդտեղ է գալիս ասելիքը, թե մենք ինչ ենք առաջարկում, երբ պահանջը ձևակերպված չէ։
Իսկ ընդհանրապես՝ հասարակությունը մի տարօրինակ բնավորություն ունի, ինչը չնկատողը պարտվող է։ Թվում է՝ ասում ես պարզ բան ու նա չի հասկանում, չի հասկանում, ...։ Այստեղ կարևորը՝ չմտածել, թե խելացին միշտ դու ես ու դու միշտ ասողն ես։ Որովհետև հանկարծ այնպիսի հավաքական ու իմաստուն վարք ես տեսնում, որ մինչև հպարտանալդ զարմանում ես քո հետամնաց լինելու վրա։ Այս անընդհատ շարժումը՝ մեկ հետևից վազելով, մեկ հետդ առաջ քաշելով՝ սա ընդունելու ազատությունն է, որ ես համարում եմ պիտի ունենա լրատվամիջոցը։ Սա ունենալու մշակույթն է որոշում՝ ազատություն ունի լրատվամիջոցը, թե ոչ։
- Դուք մի քանի անգամ նշել եք, որ շատ խնդիրներից՝ կապված հատկապես ինֆորմացիայի հավաստիության, բազմակողմանիության և էթիկայի տեսանկյունից, կարելի կլիներ խուսափել, եթե հստակ ձևակերպված լիներ՝ թե ինչ է ի վերջո լրատվամիջոցը: Այսինքն՝ ԶԼՄ-ի իրավական սահմանումը թույլ կտար լսարանին տարբերակել վստահելի և ոչ վստահելի ինֆորմացիոն աղբյուրները: Ինչպե՞ս եք պատկերացնում այս գործընթացը:
- Ես հարցերին տակից սկսեցի պատասխանել, մտածում էի՝ լավերը վերջում կլինեն։ Ստացվում է՝ մասամբ սրա մասին արդեն խոսել եմ ու հիմա պիտի ճգնեմ չկրկնվել։
Սա դժվար է հարց է։ ԶԼՄ-ի սահմանումը ավելին է, քան ինֆորմացիայի հավաստիությունը, բազմակողմանիությունը, էթիկան ու դրանց համամասնությունները ԶԼՄ-ի համար սահմանելը։ Ավելին է, քան վստահելի-ոչ վստահելի լինելու վիճակագրության գիտական ամփոփումը։ Ավելին, քան եթե դրանց հետ մեկտեղ հիմա որոշեինք, որ լրատվամիջոցը հայելի է, անդրադարձուցիչ, զարթուցիչ, ամոթի ու անարգանքի սյուն, պատվո տախտակ, դատարան, խնդիրների ու ու դրանց լուծման շտեմարան... կրկին այս ամենը քիչ կլիներ ԶԼՄ-ն սահմանելու։ Որովհետև պիտի փաստեմ, որ լսարանը ինքը չի կողմնորոշված, թե ինչ ու ումից է ուզելու։ Արտացոլել, վեր հանել Մեկի պահանջները, երբ դրանք որոշակիորեն ձևավորված չեն, խոսել այդ Մեկի արժեքների անունից ու համար, երբ դրանք ճաշակի մակարդակի են... դժվար է։
Հասունացում՝ այսպես եմ դեռ որ պատկերացնում գործընթացը։
- Ձեր ղեկավարած լրատվամիջոցը համարվում է մեդիադաշտի ամենհավաստի կայքերից մեկը: Դուք գրեթե չեք օգտվում «մեր աղբյուրներով» և նման ձևակերպումներից: Սա լրատվամիջոցի սկզբո՞ւնքն, թե սովորական զգուշավորություն:
- Լավ է, որ սա տեստ չէ, ու ես ստիպված չեմ եղածներից մի պատասխանը ընտրել։
Դա ոչ այնքան զգուշավորություն է, որքան ինքնադաստիարակություն՝ դիմացինից պահանջելու այնքան պատասխանատվություն, ինչքան որ մենք ենք ներդնում ու վերցնում՝ հայտնած տեղեկատվությունը հանրայնացնելու համար։ Սա այն դեպքում նաև, երբ, ասենք, պետական պաշտոնյաները «սլիվ» են անում այն ինֆորմացիան, որ ի պաշտոնե պիտի հայտնեին ու իրենց ասածի կամ արածի պատասխանատվությունն էլ վերցնեին։
Պատասխանատվություն՝ սա այն է, ինչ պիտի լրատվամիջոցը պահանջի պետական ինստիտուտներից։ Ես սրանում համոզված եմ։ Գուցե շեղվեմ ընթացքից, բայց առիթն է կարծես, որ ասեմ՝ ես նույնիսկ դեմ եմ լրատվամիջոց-պետական կառույց, կամ ՀԿ-պետական կառույց համագործակցությանը։ Դրանք պիտի լինեն տարբեր նժարներում։ Չեմ ասում՝ իրար դեմ, հակառակ, այլ այնպես, որ հավասարակշռությունը հնարավոր լինի ապահովել։
...Լինում են «գայթակղություններ»՝ լինել առաջինը, միակը, համաձայնել հրապարակել նման ինֆորմացիան, որ էլի առաջինը մեզ տան...։ Բայց, երևի, «բիզնես» ջիղը, ինչպիսին այն տարածված է «սիթիներում», իմ մեջ մարած է։
Սկզբու՞նք։ Կուզեի ասել սկզբունք է, բայց «մեր աղբյուրներ», այնուամենայնիվ, սպրդում են...։ Լավագույն դեպքերը, երբ, ասենք, մենք գիտենք՝ ով է աղբյուրը, բայց հասկանում ենք, որ մարդը իրոք չի կարող հայտնել իր ով լինելը։ Նման դեպքերում հայտնած ինֆորմացիան, դրան ընթացք տալը, պատասխան պահանջելը ավելի կարևոր են, քան ուղղակի մարդու անունը ասելը։ Մանավանդ՝ ստուգված տեղեկության դեպքում ես ամենևին դեմ չեմ թաքցնել անունը ու պատասխանատվությունը վերցնել իմ վրա։
Լինում են ուրիշ դեպքեր էլ՝ ոչ լավագույն։
- Ձեր դիտարկմամբ, ի՞նչը կարող է առավելապես համակարգել լրատվական դաշտի գործունեությունը՝ իրավական փաստաթղթերը, թե՞ ինքնակարգավորման մեխանիզմները: Օրինակ՝ Գերմանիայում օրենսդրական կարգավորումն արվում է միայն սահմանադրությամբ, սակայն էթիկայի գիտակցումն այնքան բարձր է, որ խնդիրներ, գրեթե, չեն առաջանում: Ռիսկայի՞ն չէ արդյոք հույս դնել միայն էթիկայի կանոնների վրա, հաշվի առնելով այն, որ օրենսդրական միջամտությունը կարող է դիտարկվել որպես որոշակի սահմանափակում:
- Ես չէի առանձնացնի իրավական փաստաթղթերն ու ինքնակարգավորումը։ Եթե իրավական փաստաթղթերը բխում են, արտացոլում են ու կարգավորում են պարզ, բնական, արդարացի, տրամաբանական հարաբերությունները դերերի ու դիրքերի, ապա ինքնակարգավորումը չի կարող տարբերվել դրանից։ Դրանք ընդամենը կարող են «շպարգալկա» լինել ինքնակարգավորման համար։
Բայց եթե, ինչպես դուք եք ասում, իրավական փաստաթղթերը ինքնին խնդրահարույց են կամ մեռած, ապա ամբողջ պատասխանատվությունը մնում է լրատվամիջոցների վրա։ Այնինչ այս պարագայում դրանք նույնիսկ որպես դաշտ չեն կարող ինտեգրվել, քանի որ ակնհայտորեն առաջնորդվելու են անձնային մղումներով, պատկերացումներով, շահերով, արժեքներով, առաջնահերթություններով...։ Արդյունքում՝ լրատվական դաշտը մնում է հում, խմորվող, անհատականությունների գիտակցության դրական վեկտորների հույսին։ Լարում է դա։ Անընդհատ ներվը ձգած տեսնելը, վերլուծելը, քննելը, ընտրելը, տեսանկյուն կառուցելը հոգնեցնում է։ Գուցե դրա համար, գուցե ի սկզբանե հարմարության ու շահեկանության՝ շատերը ընտրում են «կլիկի» ճանապարհը՝ էլ ավելի խառնելով դաշտը, էլ ավելի հեռացնելով սահմանումը՝ թե՝ ի վերջո՝ ինչ է լրատվությունը, ինչ նպատակ պիտի ունենա, ինչ խնդիր պիտի լուծի։ Այնպես որ, խոսել համակարգվածության մասին դեռ շատ վաղ է։ Կամ երևի՝ արդեն բավական ուշ է: Մի բան ճիշտ է՝ լրատվական դաշտը լիովին արտացոլում է այն խեղված հարաբերությունները, որ կան հասարակության մեջ, և առաջ է գնում ուղիղ այնքան, ինչքան ուժ որ հասարակությունում ներդնում են անհատները։
- Եթե քննենք Panorama.am-ի բազմամյա փորձը, ինչո՞վ եք դուք առաջնորդվում, և ո՞րը ձեր կարծիքով պետք է լինի համար խմբագրի աշխատանքի հիմնական սկզբունքը:
- Կան դասագրքային պարզ սահմանումներ խմբագրի համար ևս։ Սահմանումներ, որոնց մեջ մտնում է նաև անբացատրելի դինամիկան՝ ձեռքը ժամանակի զարկերակին պահելը։ Գումարած՝ այն, ինչ ասացի նախորդ հարցերին պատասխանելիս։ Ու, իհարկե, գոնե տասը վայրկյանանոց զսպվածություն՝ ամբողջ տեղեկատվական հոսքը ընդունելու, գնահատելու ու համակարգված վերադարձնելու համար։
Հարցազրույցն իրականացվել է «Նորավանք» ԳԿՀ-ն և «Ինտեգրացիա և զարգացում» հետազոտության և վերլուծության հասարակական կազմակերպության աջակցությամբ իրականացված «Տեղեկատվական անվտանգություն և մեդիա հետազոտություններ» նախագծի շրջանակներում:
