Չպետք է կրկնենք 25-30 տարի առաջվա սխալները, երբ մեր ձեռքերով կործանեցինք արդյունաբերությունը և հետ գլորվեցինք դեպի քարե դար. Երկրաբանը՝ Ամուլսարի մասին

Ամուլսարի նախագիծը, ներառյալ՝ շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատումը (ՇՄԱԳ-ը), «Լիդիան Արմենիայի» կողմից իրականացվել է աննախադեպ բարձր մակարդակով։ Պարտադիր է, որ Հայաստանի բոլոր լեռնահանքային ընկերությունները, սկսած խարամների ու տուֆերի ամենափոքր բացհանքերը շահագործողներից մինչև այնպիսի հսկաներ, ինչպիսիք են «Լիդիան Արմենիան» և Քաջարանի պղինձ-մոլիբդենային կոմբինատը, աշխատեն Հայաստանի բնապահպանական օրենսդրությանը համապատասխան:

Aysor.am-ի հետ հարցազրույցում այս մասին ասաց ԳԱԱ Երկրաբանության ինստիտուտի տնօրեն Խաչատուր Մելիքսեթյանը։

- Պարոն Մելիքսեթյան, կառավարությունը բյուջեից մոտ 390 հազար դոլար է հատկացրել, որպեսզի միջազգային բարձր հեղինակություն ունեցող ընկերություն ներգրավվի՝ տեղում փորձաքննություն իրականացնելու համար: Հանքավայրը շահագործող «Լիդիան Արմենիա» ընկերությունն էլ իր հերթին հայտարարել է արբիտրաժային գործընթացի մասին։ Խնդրում եմ մեկնաբանել Ամուլսարի հանքավայրի շուրջ ստեղծված իրավիճակը։

- Ես միանշանակ ողջունում եմ անկախ փորձաքննությունն Ամուլսարի ոսկու հանքավայրի, ես կասեի՝ վիճահարույց գործում։ Ավելին, ես դեռ 2 տարի առաջ առաջարկել եմ ամբողջ նախագծի անկախ բնապահպանական փորձաքննություն անցկացնել, որպեսզի բացառվեն ամեն տեսակի չարաշահումները: Հույս ունեմ, որ «Էլարդ Գրուպը» կկարաղանա լուծել դրված խնդիրը պատշաճ պրոֆեսիոնալ մակարդակով: Գալով Ամուլսարին, անհրաժեշտ է առանձնացնել հետևյալը. նախագիծը, ներառյալ և ՇՄԱԳ-ը, «Լիդիան Արմենիայի» կողմից իրականացվել է Հայաստանի համար աննախադեպ բարձր մակարդակով: Հասկանալի է, որ հասարակության մեջ կարող են լինել հարցեր, անվստահություն, բայց նախագծի փորձաքննությունը, կամ աուդիտը պետք է գտնվեն պրոֆեսիոնալ, գիտական մակարդակի ոլորտում և այն էլ՝ միջազգային մակարդակով, և ոչ թե էմոցիաների, շահարկումների, լրատվամիջոցների կամ սոցցանցերի սիրողական մակարդակի ոլորտում: Իհարկե, պարտադիր է, որ Հայաստանի բոլոր լեռնահանքային ընկերությունները, սկսած խարամների ու տուֆերի ամենափոքր բացհանքերը շահագործողներից մինչև այնպիսի հսկաներ, ինչպիսիք են «Լիդիան Արմենիան» և Քաջարանի պղինձ-մոլիբդենային կոմբինատն, աշխատեն Հայաստանի բնապահպանական օրենսդրությանը համապատասխան: Եվ դա վերաբերում է նրանց գործունեության բոլոր փուլերին՝ սկսած հանքավայրերի հետախուզումից, ապա շահագործում և հետագա ռեկուլտիվացիա:

- Այս ամենն, ի վերջո, ի՞նչ ազդեցություն կարող է ունենալ Հայաստանի տնտեսության վրա։

- Իհարկե, այն ներդրումները, որ կարողացել է բերել «Լիդիան Արմենիա» ընկերությունը, մեծ նշանակություն ունեն Հայաստանի էկոնոմիկայի և աշխատանքային տեղեր ստեղծելու համար: Թույլ տամ ինձ հարցը մի փոքր ընդարձակել: Վերջին ամիսներին բոլոր նրանք, ովքեր անտարբեր չեն Հայաստանի ճակատագրի հանդեպ, ուշադիր հետևում են Ամուլսարի շուրջ զարգացումներին: Քանի որ ես երկրաբան եմ և տնօրենն եմ ՀՀ ԳԱԱ Երկրաբանական գիտությունների ինստիտուտի, ունեմ ասելիք Ամուլսարի նախագծին և՛ դեմ, և՛ կողմ: Սակայն ակնհայտ է մի բան. չպետք է կրկնենք 25-30 տարի առաջ թույլ տված սխալները, երբ մենք փաստորեն հենց մեր ձեռքերով ամբողջովին կործանեցինք Հայաստանի արդյունաբերությունը և, ըստ էության, հետ գլորվեցինք դեպի քարե դար:

Այն ժամանակ միտինգներում մեզ հայտատրարվեց, որ ինչպես Նաիրիտը, այնպես էլ ԱԷԿ-ը կառուցվել են, որպեսզի ոչնչացվի ազգի գենոֆոնդը: Ու ինչպես այս ամենը վերջացա՞վ: Գործազրկություն, դրամի, հացի, էլեկտրականության բացակայություն: Մենք կտրում էինք ծառերը, վառում էինք փայտի վառարաններ, նավթավառներ ու «ֆուջիկաներ» բազմաբնակարան շենքերում, որպեսզի մի կերպ ապրենք: Հետաքրքիր է, որևէ մեկը փորձե՞լ է գնահատել այդ տարիների ստրեսների, սովի, ցրտի, ինչպես նաև բնակարաններում մրի ու ծխի ազդեցությունները ազգի գենոֆոնդի վրա: Այսօր մեզ անհրաժեշտ է գոնե չկրկնել մեր ոչ վաղ անցյալի սխալները: Կրկնեմ, բոլոր հարցերը պետք է լուծվեն օրենսդրությանը համապատասխան, իսկ բանավեճերն անցնեն և քննարկվեն պրոֆեսիոնալ մակարդակով:

- Անձամբ Դուք խնդիրներ տեսնու՞մ եք հանքավայրի շահագործման հարցում։

- Ցանկաված հանքավայրի շահագործում կրում է բնապահպանական ռիսկեր, բայց դա չի վերաբերում միայն շահագործմանը: Հայաստանի երկրաբանական կառուցվածքն այնպիսին է, որ մենք ունենք ոսկու, պղնձի, մոլիբդենի, կապարի, արծաթի և այլ օգտակար հանածոների հանքավայրերի ու երևակումների մեծ քանակ: Սակայն, կապված երկրի ոչ մեծ տարածքի հետ, այն հարցը, թե քանի՞ հանքավայր պետք է շահագործվի միաժամանակ, գտնվում է երկրի բարձրագույն քաղաքական ղեկավարության իրավասության ոլորտում, որը պետք է տիրապետի ամբողջ տեղեկատվությանը և ընդունի որոշումներ՝ ի բարօրություն Հայաստանի և մեր ժողովրդի:

Հենց այն փաստը, որ առկա են պղնձի, կապարի, ցինկի, արսենի, մոլիբդենի, բիսմուտի և այլ մետաղների սուլֆիդների հանքավայրեր, անկախ հանքավայրի շահագործումից, արդեն իսկ իր մեջ կրում է ջրերի ու հողերի՝ ծանր մետաղներով աղտոտվելու ռիսկ և հատկապես այն դեպքերում, երբ հանքային մարմինները մոտ են երկրի մակերևույթին կամ դուրս են գալիս երկրի մակերես: Դա կազմում է, այսպես կոչված, այս կամ այն տարածքի երկրաքիմիական ֆոնը և պարզ է, որ, օրինակ, Կապանի, Քաջարանի, Ագարակի, Ալավերդու համար 100 կամ 1000 տարի առաջ, շատ ավելի վաղ, քան կսկսվեին այդ հանքավայրերի լայնամասշտաբ շահագործման աշխատանքները, մետաղների և ծծմբի պարունակությունները ջրերում և հողերում եղել են շատ ավելին, քան, օրինակ, Արարատյան հարթավայրում: Ակնհայտ է, որ դա վերաբերում է նաև Ամուլսարին: Ակնհայտ է նաև, որ հանքավայրի շահագործումը որոշ դեպքերում կարող է մեծացնել նման ռիսկերը, սակայն հանքի կորզման ու հարստացման ժամանակակից մեթոդները շատ դեպքերում թույլ են տալիս վերահսկել և նվազեցնել ռիսկերը: Անպայման են խիստ վերահսկողությունն ու մոնիթորինգը պետության կողմից և ընդերքը շահագործողների բարեխղճությունը:

Մի կողմից՝ չի կարելի բնապահպանական հիմնախնդիրները ներկայացնել չափազանցված տեսքով, սակայն չի կարելի նաև թերագնահատել ռիսկերը: Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության ցանկացած ուսումնասիրություն ինչ-որ մոդել է, ի դեպ՝ Ամուլսարի դեպքում մոդելը բավականին պահպանողական է, սակայն իրականության մեջ կարող են լինել շեղումներ և դրա համար էլ Ամուլսարի համար (և ոչ միայն) անհրաժեշտ է լուրջ, անկախ, համալիր իզոտոպային-երկրաքիմիական մոնիթորինգ՝ առաջին հերթին մակերևութային և ստորերկրյա, ներառյալ՝ Ջերմուկի, Կեչուտի ջրամբարի և Արփա-Սևան թունելի ջրերի, որպեսզի այն դեպքում, եթե առաջ գան պրոբլեմներ, հնարավոր լինի արագ արձագանքել և ձեռք առնել հակամիջոցներ: Դա հենց այն ճանապարհն է, որը թույլ կտա գտնել և պահպանել հավասարակշռությունը տնտեսական և բնապահպանական հետաքրքրությունների միջև։ Դա հենց այն ճանապարհն է, որը թելադրում է միջազգային փորձը:

- Վարչապետ Փաշինյանը հայտարարել էր, թե ռազմավարական առումով հանքարդյունաբերությունը Հայաստանի տնտեսության ապագան չէ, բայց և մեկ օրում իրավիճակը փոխել հնարավոր չէ։ Վարչապետի խոսքով՝ Հայաստանի տնտեսական ապագան բարձր տեխնոլոգիական արտադրանքի, թեթև ու սննդի արդյունաբերության, տեքստիլի ու կոշիկի արտադրության, ադամանդագործության, ոսկերչության, տուրիզմի, ինտենսիվ գյուղատնտեսության ոլորտներում է, ինչը պետք է հենված լինի էկո Հայաստանի հայեցակարգի վրա։ Համաձա՞յն եք այս պնդման հետ։

- Վստահորեն կարելի է ասել, որ երկրում պետք է զարգանան բոլոր այս ուղղությունները: Միևնույն ժամանակ, դրան չի կարելի հասնել միայն հայտարարություններով: Այդ ճյուղերի զարգացման համար անհրաժեշտ են նախադրյալներ, բարենպաստ ներդրումային ֆոն և ներդրումներ, կադրերի պատրաստում, համապատասխան մարքետինգ: Եվ այս բոլոր ճյուղերը պետք է օրիենտացված լինեն դեպի արտահանում ու գործեն սուր մրցակցության պայմաններում: Օրինակ՝ մրցունակ կլինի՞ արդյոք հայկական թեթև արդյունաբերությունը չինականի կամ թուրքականի հետ: Նույնպես նաև գիտության և գիտատար բնագավառներում. բացառապես տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացումը բավական չէ, բարձր տեխնոլոգիաներն ընդհանուր առմամբ չեն կարող գոյություն ունենալ գիտությունից կամ էկոնոմիկայի այլ ճյուղերից մեկուսացված: Կարո՞ղ են արդյուք հայ ծրագրավորողները և չիպերի մշակմամբ զբաղվողները մրցակցել, ասենք թե, Հնդկաստանի և Չինաստանի ՏՏ սեկտորների հետ: Հասկանալի է, որ այստեղ անհրաժեշտ են հավասարակշռություն, էկոնոմիկայի այնպիսի ոլորտների պահպանում և զարգացում, որոնք արդեն կայացել են և նորերի զարգացում:

Պետք չէ հեծանիվ հնարել: Եթե անդրադառնանք զարգացած երկրների փորձին, այնպիսիք, ինչպիսիք են Իտալիան, Իսպանիան (ես մտածված կերպով չեմ նշում ավելի զարգացած Նորվեգիան, Գերմանիան կամ Շվեյցարիան), ապա կտեսնենք, որ այդ երկրների էկոնոմիկայում մեծ դեր ունեն տարբեր ճյուղեր՝ և՛ արդյունաբերությունը, և՛ զբոսաշրջությունը, և՛ հանքարդյունաբերությունը, և՛ գյուղատնտեսությունն ու գինեգործությունը, ՏՏ ոլորտը, ծառայությունների ոլորտը: Եվ այս ամենը համատեղ է, որ ապահովում է այդ երկրներում մեկ շնչին ընկնող բարձր ՀՆԱ-ն: Անհրաժեշտ է միայն հետևել բնապահպանական նորմերի պահպանմանը գործունեության բոլոր ոլորտներում, իսկ այս տիպի պրոբլեմները միայն լեռնահանքային արդյունաբերության մեջ չէ, որ առկա են:

Հայաստանի հանքարդյունաբերական ճյուղն աշխուժացավ 2000-ականներին՝ երկրի էկոնոմիայի ընդհանուր աճի և մետաղների գնի աճի ֆոնի վրա: Այդ ժամանակվանից Հայաստանում կայացավ լեռնահանքային արդյունաբերությունը: Այն ունի նշանակալի բաժին երկրի ՀՆԱ-ի ձևավորման մեջ և լուրջ դեր է խաղում երկրի բյուջեում հարկային մուտքերի առումով: Բազմահազար ընտանիքներ, որոնց կերակրողներն աշխատում են լեռնահանքային և հարակից ճյուղերում, ստանում են արժանավայել աշխատավարձ և չեն հեռանում երկրից: Հայաստանում ամենաբարձր աշխատավարձերը ՏՏ ոլորտում են և լեռնահանքային արդյունաբերությունում: Որպեսզի Հայաստանում լեռնահանքային արդյունաբերության դերը լինի ավելի ցայտուն, առաջարկում եմ համեմատել կյանքի մակարդակները, օրինակի համար, Աշոցքում և Ճամբարակում՝ Կապանի և Քաջարանի հետ: Սակայն մեզ անհրաժեշտ է մտածել նաև մետալուրգիական արտադրություն մասին, չէ որ ավելի շահավետ է վաճառել վերջնական արտադրանքը՝ պղինձը և պղնձե արտադրանքները (օրինակ՝ մալուխները), քան խտանյութը կամ սև պղինձը:

- Պարո՛ն Մելիքսեթյան, Հայաստանում կա՞ն բնապահպանական հիմնախնդիրներ, որոնք կապված չեն մետաղական հանքավայրերի հետ։

- Այո՛, կան։ Նշեմ Հայաստանի մի քանի լուրջ բնապահպանական հիմնախնդիրներ, որոնք կապված չեն մետաղական հանքավայրերի հետ և որոնց վրա ուշադրություն չեն դարձնում, կամ համարյա թե ուշադրություն չեն դարձնում ինչպես մեր բնապահպաններն, այնպես էլ բնապահպան-ծայրահեղականները: Աշխատանքի բերումով ես լինում եմ Հայաստանի բոլոր մարզերում և շատ լավ գիտեմ նրանց բոլորի պրոբլեմները, այդ թվում՝ բնապահպանական:

Փոշին: Որևէ մեկը երբևէ փորձե՞լ է գնահատել փոշու ազդեցությունն Արարատյան հարթավայրի և Երևանի մթնոլորտի վրա, ներառյալ այն փոշին, որը քամու միջոցով տոննաներով բերվում է Արագածոտնի, Կոտայքի և Արարատի մարզերից, որտեղ գործում են տուֆերի, պեռլիտների, դիատոմիտների, տրավերտինների բացհանքեր: Բնապահպաններից որևէ մեկն ուշադրություն դարձնու՞մ է սրան: Որևէ մեկը Բնապահպանություն նախարարությունից հետևու՞մ է տուֆի դատարկված բացհանքերի ռեկուլտիվացիային: Արագածոտնի մարզում հարյուրավոր հեկտարով տարածքներ վերածվել են լուսնային լանդշաֆտի, որտեղ ոչինչ չկա, բացի հրաբխային ծագման փոշուց:

Աղբը և նրա այրումը: Հայաստանը, հավանաբար, իրեն Եվրոպա համարող, կամ այդպես համարել ցանկացող միակ երկիրն է, որտեղ շարունակվում է աղբի, այդ թվում՝ նաև տոքսիկ պլաստիկի այրումը: Ընդ որում, աղբն այրվում է ոչ միայն աղբավայրերում: Բոլոր գյուղերում աղբն այրվում է, այդ թվում՝ նաև տերևներն ու խոտը, այրվում են հսկայական դաշտեր, ծխով պատելով հսկայական տարածքներ:

Նշված այս երկու կետերի արդյունքում Արարատյան հարթավայրը տարվա մեջ պրակտիկորեն 8-9 ամիս պարուրված է թունավոր սմոգով, սիլիկատային փոշու կախույթով և տարբեր օրգանական գոյացությունների այրման պրոդուկտներով (աղբ, տերևներ, պլաստիկ, խոտ): Ովքեր չեն հավատում՝ հիշեք, տարվա մեջ քանի՞ ամիս է հնարավոր տեսնել Արարատը Երևանից: Իսկ ինչու ոչ ոք չի մտածել այն մասին, որ դրա պատճառը սմոգն է, որն առաջանում է աղբի, խոտի ու տերևների այրման արդյունքում ու փոշու պատճառով: Համացանցում կարելի է գտնել մեծ տեղեկատվություն «Իտալիայի աղբային կրիզիսի», ինչպես նաև Նեապոլում և Կամպանիայի մարզում քաղցկեղի տարածման վիճակագրության մասին, որը մի քանի անգամ(!) բարձր էր, քան Իտալիայի միջինը՝ կապված աղբի այրման հետ ընդհուպ մինչև 2013 թվականը: Երբ մարդիկ հարավային Իտալիայում իմացան ճշմարտությունը, նրանցից հազարավորները դուրս եկան փողոց՝ պահանջելով արգելել աղբի այրումը Նեապոլում:

Քլորը խմելու ջրում: Լռության մատնված ևս մեկ պրոբլեմ Հայաստանում ջրի քլորացումն է, երբեմն՝ անհրաժեշտ քանակից ավելի: Հնարավոր է ջրամատակարարման և խողովակաշարերի ներկա իրավիճակում այլ ելք չկա, բայց քլորի մեծ քանակը ջրում քաղցկեղածին է և թունավոր, իսկ ջուրը եռացնելիս կարող են առաջանալ ավելի վտանգավոր, քաղցկեղածին քլոր-օրգանական միացություններ: Քլորի նորմայից բարձր քանակը ջրում թույն է բոլորի համար՝ անկախ մետաղական հանքավայրից եղած հեռավորությունից:

Մենք բոլորս պետք է պայքարենք այն բանի համար, որ աղբը չայրեն, ռեկուլտիվացնեն բացհանքերը: Պետք է աշխատել մարդկանց հետ և սովորեցնել նրանց չաղտոտել Սևանի ափերը և ցանկացած վայր: Ես, որպես երկրաբան և իմ երկրի քաղաքացի, կողմնակից եմ լեռնահանքային արդյունաբերություն մեջ բնապահպանական նորմերին խստորեն հետևելուն, բայց մեզանից յուրաքանչյուրը պետք է սովորի չաղտոտել որտեղ պատահի, չայրել աղբը, խոտը և ամենօրյա քրտնաջան աշխատանքով իր ներդրումը բերեի երկրի այս պրոբլեմի լուծման գործում: Ես հավատում եմ, որ մեր խնդիրների լուծումն աշխատանքի, օրենքի պահպանման մեջ է, սակայն ոչ երբեք՝ շահարկումների ու մանիպուլյացիաների:

- Տնտեսագետները պնդում են, որ նախագծի չսկսելը բացասական է անդրադառնում ՀՀ տնտեսության վրա։ Այս հարցով ևս խնդրում եմ Ձեր տեսակետը։

- Ես, իհարկե, տնտեսագետ չեմ, և ազդեցության գնահատականը ես չէ, որ պետք է տամ: Սակայն ակնհայտ է, որ միջազգային կորպորացիայի գործունեության արգելափակումը, որը երկրում կատարում է հարյուրավոր միլիոնների ներդրումներ և ստեղծում հարյուրավոր աշխատատեղեր, դժվար թե նպաստի երկրի էկոնոմիկայի աճին և ներդրումային միջավայրի բարելավմանը: Չէ որ գործը ոչ միայն հարկերի և բյուջե կատարված մուտքերի մեջ է: Այդ հարյուրավոր աշխաողներն, ունենալով պատշաճ աշպատավարձ, կմնան Հայաստանում և կծախսեն իրենց գումարները Հայաստանում, նպաստելով փոքր բիզնեսի և էկոնոմիկայի այլ ոլորտների զարգացմանը:

- Եվ վերջում, ի՞նչ խնդիրներ եք տեսնում երկրաբանության բնագավառում։

- Հայաստանում երկրաբանական կրթության մակարդակը սրընթաց կերպով ընկնում է և դա տեղի է ունենում օբյեկտիվ ու սուբյեկտիվ մի շարք պատճառներով, ինչպես նաև լեռնահանքային արդյունաբերության հանդեպ նեգատիվ վերաբերմունքը ուղղակիորեն վնասում է երկրաբանական և լեռնային կրթության հեղինակությանը: Իսկ 1950-70-ական թվականներին ԵՊՀ Երկրաբանական ֆակուլտետ ընդունվելու համար մրցույթն ավելի սուր էր, քան իրավաբանական ֆակուլտետում, քանի որ այդ ոլորտը կարևոր էր երկրի էկոնոմիկայի համար: Սակայն երկրաբանությունը բոլորովին էլ միայն հանքավայրերը կամ «բնապահպանական վնասները» չեն: Երկրաբանությունը Երկրի մասին գիտությունների մի համալիր է, որը զբաղվում է Երկրի խորքային կառուցվածքով, սեյսմոլոգիայով և սեյսմոտեկտոնիկայով, հրաբխագիտությամբ, երկրաֆիզիկայով, ջրաերկրաբանությամբ, պալեոկլիմայով, բնական վտանգներով և այլն:

Բնագավառներ, որոնք շատ և շատ կարևոր են Հայաստանի համար: Հայաստանում սեյսմիկ վտանգն ընդհանրապես երկրի ազգային անվտանգության հարց է և կարող է նյութ լինել մի առանձին խոսակցության: Կցանկանայի նշել, որ մեր ինստիտուտի կոլեկտիվը հսկայական ջանքեր է ներդնում Հայաստանում այդ հիմնարար և կիրառական գիտությունների պահպանման և զարգացման, երիտասարդ կադրերի պատրաստման ուղղությամբ, այդ թվում՝ միջազգային համագործակցության շրջանակներում: