«Մենք խնդրում էինք՝ զենք բերեք, աչքներիս դիմաց Քարին տակը թուրքերով է լցվում». Արսեն Խաչատրյանը՝ հրամանատար եղբոր զոհվելու ու Շուշին կորցնելու մասին

Արցախյան երկրորդ պատերազմն, իսկապես, տարբերվում էր իր մարտավարությամբ, զինատեսակներով ու պատերազմող կողմերի ներգրավվածությամբ: Ցավոք, այս անգամ մենք, որպես պետություն, պարտվեցինք: Բայց տղաները՝ արյան գնով սեփական հողը մինչև վերջին վայրկյանը պահած, այդ նույն հողի համար կյանքը տված տղաները հաղթանակած են: Նրանք մերօրյա Մոնթեներն են, Վարդանները, Վազգենները, նրանց անձնազոհության օրինակով սերունդներ են կրթվելու, գուցե, հենց վաղն Արցախը վերադարձնող սերունդը...

Տարիներ առաջ Մոսկվայում «Ահաբեկչության դեմ պայքարի» օլիմպիադային մասնակցած ու իր տեսական գիտելիքների շնորհիվ ոսկե մեդալ նվաճած 27 ամյա Անդրանիկ Խաչատրյանը զոհվեց Ադրբեջանի կողմից սանձազերծված 44 օրյա պատերազմում: Ճակատագրի թելադրանքով՝ ահաբեկիչների դեմ պայքարողն ընկավ հենց այդ նույն պայքարում:

Անդրանիկը զինվորականի ճանապարհը բռնել էր ուղիղ 10 տարի առաջ՝ դպրոցն ավարտելուց հետո. անվճար ընդունվելով Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարանի Գյումրու մասնաճյուղ՝ մտափոխվեց ու քայլերն ուղղեց Վազգեն Սարգսյանի անվան ռազմական ինստիտուտ: Դա նաև ընտանիքի որոշումն էր:

4-դ կուրսում մեկնեց Անգլիա: Թագավորական ռազմական ակադեմիայում 6 ամիս վերապատրաստվելուց հետո վերադարձավ ու իր զինվորական ուղին սկսեց Նոյեմբերյանից: Երեք տարի անց՝ 2018 թվականին, սեփական նախաձեռնությամբ դիմում գրեց ու մեկնեց Հադրութ: Aysor.am-ի հետ զրույցում ավագ լեյտենանտ Անդրանիկ Խաչատրյանի մայրն արտասվելով խոստովանում է՝ խնդրեցի, աղաչեցի, բայց չլսեց, Արցախ էր ուզում:

2020 թվական, սեպտեմբերի 25՝ Անդրանիկը դիրքերից նոր էր իջել: 27-ի լուսաբաց, տագնապ՝ պատերազմ է:

Անդրանիկի կրտսեր եղբայրը՝ 25-ամյա Արսենը, 2015 թվականին ժամկետային զինծառայության ընթացքում դիվերսիոն գործողության հետևանքով վիրավորվել էր ու զորացրվել: Հենց լսեց պատերազմի մասին, անմիջապես շտապեց սահման՝ եղբորն ու հայրենիքին օգնության: Մայրը չէր սպասում, որ տղան նման որոշում կկայացնի, առավել ևս, որ նրան սահման կտանեն:

«Երբ Արսենն ասաց, որ Անդրանիկի մոտ է գնալու, չհավատացի: Դե, քանի որ լուրջ վիրավորում ունի, մտածեցի՝ կմերժեն: Բայց ինքն ավելի խորամանկ գտնվեց: Նույնիսկ զինկոմիսարիատ չէր դիմել՝ խուսափելով մերժումից, սեպտեմբերի 28-ին նստել էր իր մեքենան ու ուղևորվել Արցախ: Ինձ Ստեփանակերտից զանգեց ու ասաց՝ մամ, ես արդեն էստեղ եմ: Այդտեղից իր նախաձեռնությամբ բարձրացել էր Հադրութ, բայց պարզվել էր Անդրանիկս արդեն այդտեղ չի: Մի քանի դիրք է անցել, մինչև 3-4 օր հետո եղբորը գտել է: Երկու եղբայր մեկ ամսից ավելի բոլոր թեժ կետերում եղել են, մահվան դեմ պայքարել են՝ Հադրութ, Ջաբրայիլ, վերջում էլ՝ Շուշի», - Aysor.am-ին պատմեց տղաների մայրը՝ Մարինե Խաչատրյանը:

Շուշիում եղբայրներն ու Անդրանիկի ղեկավարած զորքը տեղակայվել էին Քարին տակի դիմացի սարում: Նոյեմբերի 5-ին թե 6-ին Անդրանիկը հեռախոսով հրաման է ստանում՝ վերևից իջեք: Իջնելուց հետո կրկին բարձրանալու հրաման է գալիս: Բայց այս անգամ վեր բարձրացող տղաներն իրենց դիրքերը թշնամու կողմից գրավված են գտնում:

«Ափսոս՝ չգիտենք, թե ո՞վ էր հրամայողը, եթե իմանայի՝ կգնայի իմ ձեռքերով կխեղդեի», - արտասվախառն ասում է տիկին Մարինեն ու խոսքը զիջում կրտսեր որդուն:

«Թե պիտի տային, թող տային, գլխներիս ինչի՞ սարքեցին: Շուշիի վրա առաջին հարձակման ժամանակ մենք Քարին տակի դիմացի սարերում էինք, ատամներով պահում ու պահպանում էինք սարերն ու Շուշին: Խաբելով՝ իբր մերոնք այդտեղ ծանր զենք են կիրառելու, իջեցրեցին, հետո էլ նորից վեր բարձրանալու հրաման տվեցին, բայց զուր. թշնամին եկել ու մեր դիրքերում նստել էր: Լավ էր, մեր առջևով հետախուզական մեքենա էր բարձրանում, շրջափակման մեջ էին ընկել, բայց կարողացել էին փախնել ու մեզ զգուշացնել... Մենք արդեն ձորում էինք, թուրքը վերևից հանգիստ խփում էր: Փառք Աստծո, այդ պահին մառախուղն օգնեց, ձորից դուրս եկանք ու գնացինք ճանապարհի դիմացի սարերը: Մենք խնդրում էինք՝ մի հատ «Կորդ» կամ ԴՇԿ բերեք, չէին բերում, ասում էին՝ չկա... Երևի, պետք չէր, որ բերեին: Մեզանից հետո բերած զորքին «լցրել» էին «տռասի» վրա, տղերքը չգիտեին՝ ի՞նչ անեին: Վերադասը թողել փախել էր, զորքը նույնիսկ չգիտեր՝ ո՞ր կողմն է հայ, ո՞ր կողմը՝ թուրք», - մանրամասնում է Արսենը:

Սա դավաճանությո՞ւն էր, թե՞ անփորձություն՝ դժվարանում է պատասխանել: Բայց մի բան հստակ էր՝ ամեն ինչ անկազմակերպ էր, բարձիթողի:

«Չգիտեմ՝ սարքա՞ծ էր, թե՞ որ փախնողները շատ էին, դրա համար էր անկազմակերպ վիճակ ստեղծվել: Նույնիսկ եղել է, որ մերոնք իրար վրա են կրակել, որովհետև մի կողմի «սաստավին» ասել են՝ մյուս կողմում թուրքեր են, նույն բանն էլ մյուսին են ասել: «Էշը ցեխից» միայն վերադասը կարող էր հանել, իրենք գիտեին՝ որին ուր են տարել, բայց դե դրանք էլ փախած էին: Ու մի բան հստակ է՝ մենք խնդրում էինք՝ զենք բերեք, աչքներիս դիմաց գյուղը (Քարին տակը, հեղ.) թուրքերով է լցվում, կամազներով բերում հրանոթ են տեղադրում: Բայց մեզ զենք բերող չեղավ: Պատճառը չգիտեմ՝ շրջափակման մեջ լինելն էր, թե այլ բան... Միակ փաստն այն էր, որ եթե միայն օդը փակեին ու մեր հրետանին աշխատեր, մենք կկարողանայինք Շուշին պահել, մեկտեղ՝ առաջ գնալ: Միայն ավտոմատով հնարավոր չէր կռվել: Բոլորը փախան, նույնիսկ ճանապարհը «չմաքրեցին», որ զորքը դուրս գա... Երևի տարիներ հետո իրականությունը կիմանանք, կամ՝ չենք իմանա, չգիտեմ», - նշեց նա:

Նոյեմբերի 7-ին՝ Սմերչի հարվածի հետևանքով, Անդրանիկ և Արսեն Խաչատրյաններն ու ևս մեկ զինվոր վիրավորվեցին. զրուցակիցս՝ թևից, երկու տղաները՝ ոտքից: Արսենն առանց խառնվելու «ժգուտով» կապեց նրանց ոտքերը, տղաներին կանչեց՝ օգնեցին, ներքև իջացրեցին վիրավորներին:

«Ու այդտեղ իմացանք, որ արդեն 3 օր շրջափակված ենք, թշնամին ոչ միայն մեր դիմաց է, այլև չորս կողմը: Նույնիսկ նահանջի հրաման է եղել, բայց մեզ այդ հրամանը չի փոխանցվել: Ասֆալտի վրա վիրավորներ էին պառկած, բժիշկն էլ գլուխը բռնած չգիտեր՝ ինչ աներ, նույնիսկ ցավազրկող չուներ: Ով կարողացել՝ դիմացել էր, ով էլ չէ՝ այդպես էլ մահացել էր», - վերրհիշում է հրամանատարի եղբայրը:

Ներքևում արդեն նահանջ էր սկսվում՝ թուրքը վերևից իջնում էր: Արսենը նկատել էր, որ շտապօգնության մեքենաները դատարկ հեռանում են մարտադաշտից: Բարկությամբ պատմում է՝ մեկին համոզելով, մյուսի վրա գոռալով, մեքենաներին հետ է բերել, որպեսզի վիրավորներին տեղափոխեն:

«Ապշելու էր, որ նույնիսկ «սպեցնազի» տղերքը վիրավորներին իջացնում էին «սկորիներից», իրենք լցվում մեջը, դռներից կախվում ու փախնում, խայտառակ վիճակ էր: Ու ասեմ, որ «սպեցնազի» դեպքում դա առաջին անգամը չի: Դեպք է եղել, որ երկու ամսվա ծառայողներին են թողել փախել, ես մնացել եմ էրեխեքի հետ... Մի կերպ կարողացանք առավել ծանր վիրավորներին, նաև՝ եղբորս ու ընկերոջը, դնել շտապօգնության մեքենան ու ուղարկել: Բայց ասեմ, որ մի քիչ այն կողմ «սկորիներին» խփում էին, գրեթե ոչ մի մեքենա չէր կարողանում հաղթահարի այդ ճանապարհը: Որն այդ 200 մետրն անցնում էր՝ փրկված էր, որը չէ... Երբ վիրավորներին դրեցինք մեքենան, ես իջա ու միացա զորքին: Նկատեցի, որ մի քիչ հեռու 2 խփված շտապօգնություն կա, վազեցի, մեկի մեջ նայեցի՝ եղբորս չգտա, երկրորդ մեքենայի մեջ չհասցրեցի նայել», - հուզմունքով պատմեց Արսենը:

4 կողմից 30-40 մետր հեռավորության վրա թշնամին սկսեց կրակել: Մերօրյա հերոսը հիշում է՝ մերոնք այդտեղ 200-ից ավելի էին,բայց րոպեների ընթացքում մաղվեցին:

«4 կողմից մաղում էին, չհաշված՝ սնարյադները: Որ կողմ նայում էի, մեր զոհված տղերքն էին, մի մասն էլ վիրավոր գոռում էր: Մենք լրիվ շրջափակման մեջ էինք, փրկվելու որևէ հնարավորություն չունեինք: Կապիտան Գեղազնիկը հենց իմ կողքին զոհվեց, իմ աչքի առաջ: Չգիտեմ էլ՝ ո՞նց եղավ, որ ինձ գնդակ չկպավ. Իմ մոտ այդ պահին որևէ զենք չկար, վերևիս հագուստն էլ տղերքը պատռել, ձեռքս էին վիրակապել: Զոհված կապիտանի վրայից գրանատները վերցրեցի ու շպրտեցի թշնամու կողմ, հրացանն էլ վերցնելով՝ թռա ձորը՝ մտածելով, որ կա՛մ կմեռնեմ, կա՛մ կապրեմ, բայց թշնամու ձեռը երբեք չեմ ընկնի», - ընդգծեց նա:

Ի զարմանս Արսենի, ձոր թռնելուց հետո իրեն ոչինչ չպատահեց: Եվս 15 վիրավոր փրկվածների հետ ձորով հասան Ստեփանակերտ: Արսենին բուժում էր հարկավոր, 2015-ին վիրավորված ձեռքը կրկին թշնամու արկի թիրախում էր հայտնվել: Բերեցին Երևան՝ հոսպիտալ: Սակայն ինքն ավելի կարևոր գործ ուներ՝ հրամանատար եղբորը պիտի գտներ: Եղբոր համար սեպտեմբերի 28-ին Արցախ հասած տղան հիմա էլ հիվանդանոցից փախավ ու գնաց Ղարաբաղ՝ հիվանդանոցից-հիվանդանոց՝ Անդրանիկին գտնելու:

«Եղբորս Սևանում գտա, Սևանի մորգն էին տարել: Շտապօգնության մեքենային խփել էին, ոչ մի մեքենա չէր անցել», - գրեթե արտասվելով ասում է Արսենն ու նկատում՝ իրենք զգում էին, որ մահը մոտ է, որ չեն ապրելու: Միշտ խնդրել է եղբորն՝ ամեն ինչում իրեն տեղյակ պահել, իրեն մենակ չթողնել:

«Վերջին անգամ իր վրա շատ էի ջղայնացել. 3 օր սնունդ ու պատրոն չունեինք, չէին կարողանում հասցնել: Ինքն ու կապիտան Գեղազնիկը թշնամու թիկունք էին անցել ու զինվորների համար սնունդ բերել: Արթնացա ու տեսա՝ «վեշերով» եկել են: Ջղայնացա, որ առանց ինձ են գնացել: Այդ 42 օրերի ընթացքում մենք միշտ մտածում էինք, որ «սաղ» չենք մնալու. չէինք արտահայտվում, ուղղակի նայում էինք իրար ու հասկանում՝ շանս չկա ողջ մնալու, անընդհատ էլ շրջափակման մեջ ենք: Անդոն տունը շատ էր կարոտել, իր զոհվելու օրը հեռախոսով լսում էր՝ «Թռչեի մտքով տուն»: Եկավ տուն, բայց ոչ այնպես, ինչպես մենք էինք սպասում», - ցավով նկատում է Արսենն ու լռում...

«Ես գիտեի, թե ախպորս փրկեցի՝ ես մնացի, փաստորեն՝ ես փրկվեցի, ախպերս գնաց... Անդրանիկը ոչ թե սովորական հրամանատար էր, այլ իսկական հերոս, որը հարյուրավոր կյանքեր է փրկել», - ընդգծում է հերոսի հերոս եղբայրն ու մանրամասնում.

«Ջաբրայիլի վերջին «բատալիոնը» մինչև վերջ կռվելով՝ հայտնվեց շրջափակման մեջ: Իրենց «պոլկավոյ ռազվետկեն» վախեցավ ու չպահեց վերջին ճանապարհը, որով պետք է հետ գային Հադրութ: Եղբորս գլխավորությամբ՝ մենք ենք 15 հոգով պահել այդ ճանապարհը, որտեղով վերջին 100 հոգին դուրս եկան ու փրկվեցին... Նման դեպքեր շատ են եղել»:

Անդրանիկն ուսումնատենչ երեխա էր, նպատակներ ուներ: Լավ նկարում էր, շախմատի մրցումների հաղթող էր: Մայրը խոստովանում է՝ երբեք կոփված չի եղել, մեղմ տղա էր, բայց երբ զինվորականի ուղղին ընտրեց, լիովին փոխվեց, կարծես՝ այլ մարդ դարձավ:

Ի դեպ, հրաշալի գեղանկարիչ է նաև Արսեն Խաչատրյանը: Այդ ձիրքը տղաները նկարիչ հայրիկից են ժառանգել:

Երբ կողքիդ ընկեր ու եղբայր է զոհվում, դու էլ պարբերաբար մահվան աչքերին ես նայում՝ առօրյա կյանք վերադառնալը բարդանում է:

«Արսենս շատ ցավերիր մեջով է անցել. եղբոր կորուստ, նույն ձեռից՝ երկու անգամ վիրավորում, անընդհատ ցավեր ունի», - նշում է հերոսների մայրը: Կաշկանդվելով հարցնում եմ՝ գոնե պետությունը որևէ աջակցություն տրամադրո՞ւմ է վիրավոր զինվորին:

«Երբ առաջին անգամ վիրավորվեց, կարգ տվեցին, թոշակ էր ստանում: Դե, 3 վիրահատություն էր տարել, գրեթե մեկ տարի հիվանդանոցներում էր, աջ ձեռքը ջախջախվել էր, նույնիսկ կտրելու մասին էին մտածում: Բայց, Փառք Աստծո, կարողացան փրկել: Հիմա, ճիշտ է, շատ ցավեր ունի, սակայն դեղերով մեղմացնում է: Ինչ վերաբերում է աջակցությանը՝ այդ թոշակն էր, այն էլ 2 տարի անց հանեցին կարգը», - ասում է մայրը: 

Խաչատրյանների ընտանիքը 10 տարի առաջ է տեղափոխվել Երևան: Անդրանիկ Խաչատրյանն ամուսնացած չէր, Արսեն Խաչատրյանը երկու տարեկան դուստր ունի:

Ընտանիքի հրամանատար որդին հայրենի Գյումրիի Ազատամարտիկների պանթեոնում է հուղարկավորվել: