Կամո Աթայան. Մեր ժողովուրդը ամբողջ խորությամբ չկարողացավ արժևորել անկախության իմաստն ու էությունը. Ինչո՞ւ այսպես եղավ ու ի՞նչ անել

Որպեսզի կարողանանք հստակ պատասխանել հայ ժողովրդի առջև ծառացած «ի՞նչ անել» հարցին, անհրաժեշտ է նախ պարզաբանումներ տալ «ինչո՞ւ այսպես եղավ» հարցադրմանը:

Ինչո՞ւ այսպես եղավ…
Հետադարձ հայացք

1988-ին, երբ սկսվեց արցախյան շարժումը, հայ ժողովրդի բացարձակ մեծամասնությունն անդամագրվեց պայքարին՝ այն համարելով ազգի վերածննդի կարևոր պայման: Ամեն ինչ, կարծես թե, մաքուր ու զուլալ էր: Մարդիկ ոչ թե մտածում էին վաղը ստանալիք պաշտոնի, կամ առաջխաղացման, դիրքի ու հարստացման մասին, այլ պայքարի էին ելել հանուն պատմական արդարության վերականգնման, և ազգի ապագայի: Երկրում մի կուսակցություն էր, այն էլ իշխող, իսկ նրա հայ անդամների մեծ մասը իսկական հայրենասերներ ու հանուն Արցախի պայքարողներ էին:

Թող զարմանալի չթվա՝ խորհրդային դպրոցը կրթել ու դաստիարակել էր այնպիսի ազգանվեր ու նվիրված, հայեցի դաստիարակություն ստացած սերունդ, որը կարողացավ առաջին Արցախյան պատերազմում ոչ միայն դիմակայել մեծաթիվ և բավականին լավ զինված թշնամուն, այլև, ազատագրելով պատմական հայրենիքից 12,5 հազար քառ. կմ տարածք, այդտեղ հռչակեց իր պետականությունը և թշնամուն պարտադրեց հրադադար մուրալ:

1994-2018 թվականները մեր ներքին կյանքի ու արտաքին գործոնների տեսանկյունից դեռևս միանշանակ գնահատել հնարավոր չէ: Անկասկած, պատմաբանների, իրավաբանների, քաղաքագետների անաչառ գնահատականին այդ շրջանը կարժանանա ապագայում: Սակայն մի բան հստակ է՝ այդ շրջանում, ճիշտ է դժվարությամբ, վայրիվերումներով, սակայն նախագծվում, կառուցվում և ամրապնդվում էր Հայոց նորանկախ պետականությունը, հզորանում էր հայկական բանակը, որոշակի զարգացում էին ապրում շուկայական տնտեսություն և հարաբերություններ որդեգրած երկու հայկական պետությունները:

Այն, որ մենք դուրս էինք տարածաշրջանային համարյա բոլոր տնտեսական նախագծերից ևս իրողություն է: Ադրբեջանը և Թուրքիան չէին էլ թաքցնում, որ տնտեսական շրջափակման միջոցով ցանկանում են կոլապսի ենթարկել մեր տնտեսությունը: Համեմատաբար ակտիվ էին տնտեսական կապերը ՌԴ-ի հետ: Հանդիսանալով մեր դաշնակիցը, ՌԴ-ն նաև մեր անվտանգության հիմնական երաշխավորն էր, և ի դեմս Գյումրու ռազմաբազայի մենք ունեինք հուսալի պատնեշ Թուրքիայի դեմ:

1992-98 թվականները կարելի է բնորոշել մի նախադասությամբ՝ հետխորհրդային տարիներ, երբ տեղի էին ունենում տնտեսական, բարոյական, սոցիալական ցավոտ դեֆորմացիաներ, ու նորի և հնի պայքար, տասնամյակների ընթացքում ձևավորված պետական հսկայական սեփականության սեփականաշնորհում՝ իր ածանցյալ թերություններով և այլն: Սա հատուկ էր հետխորհրդային ամբողջ տարածքին: ՀՀ-ի պահով այս ամենին գումարվում էր Արցախի խնդիրը, և ահավոր երկրաշարժի չսպիացող վերքերը:

ՀՀ այդ տարիների ղեկավարության վարած արտաքին քաղաքականության համաձայն, արդեն իսկ այդ փուլում հաղթանակած Արցախի խնդիրը դե յուրե  հնարավոր էր «լուծել» միայն Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության շրջանակներում: Դա կնշանակեր, որ ինչպես ԽՍՀՄ-ի օրոք ԼՂԻՄ-ը որպես ինքնավար կազմավորում 70 տարի գտնվում էր ԱդրԽՍՀ-ի կազմում, այնպես էլ կայսրության փլուզումից հետո Արցախը նման ինչ որ կարգավիճակով պիտի մնար Ադրբեջանի անկախ պետության կազմում…

Հարց է ծագում. այդ դեպքում ինչ՞ու էր առաջացել արցախյան շարժումը, ինչո՞ւ է տեղի ունեցել 1989-1994 թվականների առաջին արցախյան պատերազմը, ինչո՞ւ են զոհվել հազարավոր մարդիկ, ինչո՞ւ է հայաթափվել Բաքուն, Կիրովաբադը, Շահումյանի, Դաշքեսանի, Խանլարի, Շամխորի, Նախիջևանի հայաբնակ շրջանները…

Մի խոսքով, փաստացի հայ ժողովրդի միասնությամբ հաղթանակած Արցախին ինչ-ինչ պատճառներով փորձում էին նորից նախկին կաղապարի մեջ տեղավորել…

Քանի որ այս և նմանատիպ հարցերին այդ տարիներին իշխող ուժերը չկարողացան պատասխանել, ուստի նրանք իշխանության վերնախավում առկա հայրենասեր ուժերի պարտադրմամբ, առանց արյունահեղության հրաժարական տվեցին՝ թողնելով պետական կառավարման համակարգը:

1998-2008 թվականները Հայաստանի և Արցախի համար կարելի է համարել խաղաղության, տնտեսական ակտիվության ու նկատելի կրթամշակութային զարթոնքի տարիներ: Այդ տասնամյակը մեր անկախության 30 տարիների լավագույն տնտեսական ցուցանիշների շրջանն էր: Կյանքի համարյա բոլոր ոլորտներում զգացվում էր առաջընթաց, զարգացում, հատուկ ուշադրության տակ էր գտնվում բանակը: Դիվանագիտական ոլորտում փորձեր էին կատարվում Արցախի հարցին դե յուրե լուծում գտնելու ուղղությամբ:

Սակայն մեր պետության ներսում դեռևս շարունակվում ու խորանում էր անհանդուրժողականության մթնոլորտը: Մի տեսակ արժեզրկվում էր հայ պաշտոնյա-չինովնիկի կերպարը, ամենուրեք աչք էր ծակում կաշառակերությունը, կոռուպցիան, հովանավորչությունը, անարդարությունը: Մարդիկ հստակ քաղաքական գնահատական էին ակնկալում անկախության առաջին տարիների ղեկավարության գործունեության նկատմամբ: Բայց դրա փոխարեն եղած անջրպետները ավելի էին խորանում, օրեցօր ավելի էր մեծանում անվստահությունը իշխանության ու նրա տարբեր օղակների նկատմամբ:

Այն, ինչ տեղի էր ունենում նախագահական ամեն մի հերթական ընտրության ժամանակ, պարզապես ահավոր էր: Միտք էիր անում ու չէիր գտնում այն անհուն թշնամանքի աղբյուրները, որ ընտրական քողի տակ և կուսակցական քաղաքական պայքարի մոտիվներով հայ ազգի տարբեր հատվածներ այդ ամիսներին լուտանքի ձևով թափում էին մեկը մյուսի վրա: Անձամբ իմ մեջ առաջացավ կարծիք, որ հայ ժողովրդի լավը չուզողների ցուցակի մեջ անպայման պետք է նշել հայ քաղաքական կուսակցություններին…

Կամաց կամաց ընտրական պրոցեսների մեջ սողոսկեց նաև փողը: Այո, մեզ մոտ տեղի էին ունենում այնպիսի ընտրություններ, որտեղ, ըստ տարբեր հրապարակումների ու խոսակցությունների, ընտրողների մի մասը արդեն իսկ ստացած ընտրակաշառքով էր իր քվեն տալիս այս կամ այն թեկնածուին: Քանի որ խոսք գնաց ընտրությունների մասին, փաստենք, որ առաջին կեղծված ու անարդար ընտրությունը՝ 1996 թ. նախագահական ընտրություններն էին:

2008-2018 թվականները ավելի բարդ էին ինչպես տնտեսության, այնպես էլ անվտանգային համակարգի համար: Սկսվեց համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամ, որը մեր «գիտունիկ» տնտեսական ղեկավարների կարծիքով, չպետք է էապես ազդեր ՀՀ տնտեսության վրա: Խաղաղ չէր արդեն նաև սահմաններին: Ադրբեջանը նավթագազային միլիարդավոր դոլարներ էր ծախսում արդիական միջոցներով իր բանակը զինելու համար: Միանշանակ պարզ էր, որ նրանք պլանավորում են հարցը լուծել պատերազմով: Համարյա չկար շաբաթ, որ մենք սահմանում զոհ չունենայինք: Ապրիլյան քառօրյա պատերազմն այդ փուլի տրամաբանական ավարտն էր ու միաժամանակ պատասխան գործողությունների հստակ ալգորիթմ՝ ՀՀ ռազմաքաղաքական ղեկավարության համար: Այո, Քառօրյա պատերազմը, չնայած կանգնեցվեց, բայց գործուն քայլեր չկատարելու դեպքում մեծ ու ավերիչ գիտատեխնոլոգիական պատերազմը Ադրբեջանի կողմից անխուսափելի էր…

Այդ տարիներին օբյեկտիվ ու սուբյեկտիվ պատճառներով մենք նկատելի տնտեսական աճ ու էական զարգացումներ չենք ունեցել:

Բայց այդ շրջանում միշտ իշխանությունների ուշադրության կենտրոնում էին բանակը, անվտանգության հարցերը: Բարձրանում էր նաև ժողովրդի կենսամակարդակը, դրական փոփոխություններ էին կատարվում սոցիալական միջավայրում: Աճում էր նաև մեր արտաքին պարտքը…

Այդ շրջանը կարելի է նաև համարել մեր հասարակության ավելի թափով քաղաքկանացման շրջան: Սակայն հասարակության քաղաքակացման տեմպերին հակադարձ համեմատական էր իշխանությունների նկատմամբ տածած վստահության աստիճանը:

Ավելի ու ավելի էին խորանում հակասություններն իշխանությունների և հասարակության լայն շրջանների միջև: Փաստորեն, իշխանական կուսակցական վերնախավն իրագործում էր «ով դիրք ու պաշտոն է ակնկալում՝ անպայման պետք է անցնի Մելիք Ադամյանով» թեզը…

Իշխանություն-հասարակություն հակասությունն իր կուլմինացիային հասավ 2018 թվականի ապրիլին, երբ ընդունված նոր սահմանադրության պահանջներին համապատասխան դառնում էինք խորհրդարանական կառավարման երկիր, որտեղ գլխավոր պաշտոնյան վարչապետն էր լինելու:

Հենց այն պահին (2018թ. ապրիլ), երբ երկրի պաշտոնաթող նախագահն առաջադրվեց վարչապետի թեկնածու ու Ազգային ժողովի կողմից ընտրվեց այդ պաշտոնում, հայ ժողովուրդը դա համարեց հրապարակավ տրված հստակ խոստումների դրժում ու միահամուռ դուրս եկավ փողոց՝ մերժելով և պահանջելով իշխանափոխություն:

Փողոցը այդ օրերին անտեր չէր: Մի խումբ «քայլիստներ», իրենց բնավորության համաձայն, մարտի վերջից որպես հերթական ակցիա, Գյումրիից արդեն սկսել էին քայլել դեպի Երևան ու այդ ժամանակ մայրաքաղաքի փողոցներում գրկաբաց սպասում էին անհնազանդ դարձած խաբված ժողովրդին:

Ներկայացրածս, ինչպես հարգարժան ընթերցողն է տեսնում, շատ թվեր, փաստեր, իրադարձություններ չի պարունակում ու դրանց կարիքը չկա էլ: Դա այդպես է, քանզի նպատակս նրանում է, որ կարողանամ հասարակության մեջ տեղի ունեցած երևույթների տրամաբանական շղթան օբյեկտիվորեն այնպես ցույց տալ, որ 2018-ին տեղի ունեցած քաղաքական երևույթների ու իրադարձությունների հիմքերը, նախապայմաններն ու դրանց համար անհրաժեշտ պարարտ միջավայրը երևա:

Ընդհանրացումներ և հետևություններ

Այսպիսով ամենամակերեսային դիտարկումները հաստատում են, որ՝

այդ ժամանակաշրջանում ընկել էր հասարակության կրթական ընդհանուր մակարդակը, քաղաքացիական հասարակության ձևավորման ընթացքը շատ թույլ էր, իսկ քաղաքական կուսակցությունները աճում էին տիեզերական արագությամբ,

մեր հասարակությունը պատրաստ չէր տևական ազգային ազատագրական պայքարին: Մենք ավելի շուտ էինք ցանկալին իրականության տեղ ընդունում, մեր ժողովուրդն ավելի մեծ սպասելիքներ ուներ անկախությունից, քան պետականաշեն այդ գործընթացին՝ տալիք,

արժեհամակարգային դեֆորմացիաներն, անարդարությունն այն չափերի էին ուռճացվել, որ, կարծես թե, մեր երկրում անկաշառ, չկոռումպացված պաշտոնյաներ չկային, նույնիսկ եղած դրականը փորձում էին ներկայացնել սև ակնոցներով,

տասնամյակներ շարունակ մենք ազգովին հաճախ տոն էինք տալիս տարատեսակ ստվերոտ ու մութ անկյուններում շրջանառվող լուրերին, ասեկոսեներին, դեղին մամուլով, տարբեր անլուրջ տեղեկատվական աղբյուրներով տարածվող ստին ու կեղծիքին,

հասարակության զգալի մասը հասել էր այդ առումով «խոհանոցային» ու «բեսետկաների» մակարդակի քննարկումների, մեր հասարակությունը քաղաքական ու դիվանագիտական խրթին հարցերի լուծման իրական բանալիները կորցրել էր,

ընդհանուր առմամբ մեր ժողովուրդը, կրելով մեծ կորուստներ, հաղթահարելով բազում դժվարություններ, այդպես էլ ամբողջ խորությամբ չկարողացավ արժևորել արցախյան հզոր ձեռքբերումներն ու անկախության իմաստն ու էությունը,

հայ հասարակության մի ստվար հատված իր կյանքն, ապագան չէր պատկերացնում Հայաստանում, և ուղիներ էր փնտրում օր առաջ թողնել հայրենիքը և հաստատվել արտերկրում,

երկրի մոտ 3 միլիոնանոց բնակչության զգալի մասն այդ տասնամյակներին առանց արտերկրում ապրող բարեկամների, հարազատների ու ծանոթների ֆինանսական աջակցության ու օգնության չէր կարող հայրենիքում իր գոյությունը պահպանել,

«ժողովրդավարություն» եզրույթը  մենք հաճախ շփոթում էինք «ամենաթողություն» և «քաոս» եզրույթների հետ,
անկախ պետության ապագան, Արցախի հիմնախնդրի կարգավորումը հաճախ դառնում էր քաղաքական անիմաստ շահարկումների թեմա, փոխանակ հավաքական կամքի դրսևորման ու ՀՀ-ի կողմից ԼՂՀ-ի ճանաչման,

ստեղծվել ու ստեղծվում էին անորոշ ծագման ու անհասկանալի գործունեություն ծավալող տասնյակ ՀԿ-ներ ու այլ միավորումներ, և երկրում տարածում էին ստանում վտանգավոր շատ աղանդներ,

երկրում գոյություն ունեին հիմնականում ժողովրդից անջրպետված իշխանություններ, և որևէ ձևով իրենց օրվա հացը վաստակող ժողովուրդ, որին շատ դեպքերում իշխանությունները հիշում էին ընտրությունից ընտրություն:

Իշխանափոխության համար անհրաժեշտ կրիտիկական զանգվածը մեզ մոտ միշտ առկա էր:

Ահա այն համայնապատկերը, որը կարծում եմ հարիր էր 1992-2018թթ. մեր իրականությանը, մեր պետությանը: Ստեղծված էր պարարտ հող առաջին իսկ անհրաժեշտության դեպքում փորձել իրականացնել իշխանափոխություն, որն էլ  առանց որևէ լրացուցիչ ջանքի, համարյա ինքնակամ հաջողվեց 2018-ի գարնանը:

Վերջին մոտ 3 տարիների ընթացքում ՀՀ-ում փողոցից իշխանության եկած պոպուլիստ, ստախոս և անկարող իշխանությունները երկրի հզորացման, բանակի ուժեղացման համար, բացի խոստումներից, առարկայական ոչ մի բան չարեցին: Իհարկե, եթե չհաշվենք բանակային սննդի «իրենց» ձևով կազմակերպելը, զինվորների սննդակարգում ելակ ապահովելը, «վարտիք, անդրավարտիք» տիպի հարցերի օպերատիվ լուծումը և այլն:

Այս բոլորի վերջնական արդյունքը 44-օրյա պարտված պատերազմն էր ու թշնամուն հանձնված 10 հազար քառ. կմ ավելի տարածքները, այդ թվում Արցախի գոհար Հադրութը՝ հոյակերտ և միշտ հայեցի շրջանով, անառիկ Ավետարանոցը՝ իր ենթաշրջանով, բերդաքաղաք Շուշին՝ իր անմատչելի ու գերակա դիրքերով և հերոսական Քարին տակի հետ միասին…

Արդյունքում այսօր մենք ունենք բզկտված Արցախի հանրապետություն, որի ապագան խիստ անորոշ է:

Ահա այս վիճակում ու պայմաններում է առաջանում «ի՞նչ անել» հարցը

Իհարկե, հայ հասարակության թիվ մեկ խնդիրը պարտված, պարտության տարած իշխանություններից ազատվելն է:

Երկրորդ կարևոր խնդիրն՝ ազգային փրկության ժամանակավոր կառավարության ստեղծումն է:

Երրորդ անհետաձգելի խնդիրը նոր կառավարության կողմից էքստրեմալ և ճգնաժամային իրավիճակներում ազգային անվտանգության նոր գերակայությունների սահմանմանումն ու դրանց անհապաղ իրականացումն է:

Չորրորդ հրատապ քայլը բանակի հետագա հզորացման համար անհրաժեշտ նախադրյալների ստեղծումն ու առանց րոպե կորցնելու գերնոր միջոցներով նրա զինումն է: Անհրաժեշտ է բոլոր հնարավոր միջոցներով թույլ չտալ բանակի թուլացում, ցանկալի է հնարավորինս արագ ազատվել նաև պարտության բարդույթների հոգեբանական բեռից:

Արցախի հիմնախնդրի լուծման ուղղությամբ անհրաժեշտ է վերանայել բոլոր ունեցած մոտեցումներն՝ ընդսմին նվազագույնը Խորհրդային շրջանում ինքնավար մարզի տարածքային ամբողջության վերականգնում, և նրա ինքնորոշման իրավունքի միջազգային ճանաչում: Բանակցային իրավիճակի մանրակրկիտ վերլուծմամբ և ըստ անհրաժեշտության, առանց վարանելու օրակարգ մտցնել Արցախի Հանրապետության ճանաչման հարցը ՀՀ-ի կողմից:

Ժամանակավոր կառավարության կարևոր առաքելությունը կայանում է արդար, անաչառ համապետական ընտրությունների կազմակերպման և իրականացման համար համապատասխան միջավայրի ստեղծման ու անհրաժեշտ բոլոր պայմանների ապահովման մեջ: Հավանաբար, այդ ընթացքում ՀՀ-ի համար կրկին սահմանադրական փոփոխությամբ նախագահական կառավարման ուղին պետք է ընտրվի:

Ժամանակավոր կառավարությունն անհրաժեշտ բոլոր քայլերը պետք է իրականացնի մեր փրկության, սպասումների և հույսերի եռամիսնության՝ Արցախ-Հայաստան-Սփյուռք կապերի համակողմանի ամրապնդման ու ի շահ երկրի հզորացման դրա հնարավորություններն ու ներուժը օգտագործելու համար:

Ժամանակավոր կառավարության կարևոր գործառույթներից մեկը պետք է լինի պառակտված հայ ազգի, հասարակության հնարավորինս միավորումը, և հանուն հետագա լինելիության նրա ունեցած ներուժի ուղղորդումը դեպի հզոր ու պաշտպանված երկիր կառուցելուն:

Պետությունը, նրա իրավապահ համակարգը հիմնովին պետք է լծվեն կրած ցավալի պարտության պատճառների օբյեկտիվ քննությանն ու բոլոր մեղավորներն՝ անկախ իրենց դիրքից պետք է ստանան համապատասխան պատիժ:

Ստեղծված ծայրահեղ վտանգավոր, ճգնաժամային իրավիճակում Հայոց դեռևս անկախ պետականությունը, Արցախի բզկտված հանրապետության շահերը միմիայն սպասվող այսպիսի հստակ քայլերով ու միջոցառումներով կարող ենք պահպանել և փրկել կործանումից:

Հակառակ դեպքում կկորցնենք նաև այն, ինչ այժմ ունենք: