«Երկրաշարժի ժամանակ իմ հույսն ամուսինս է». Հաշմանդամություն ունեցողներն արտակարգ իրավիճակում առավել անպաշտպան են

2022թ.-ի փետրվարի 13-ին հայ-վրացական սահմանին տեղի ունեցած երկրաշարժը զգացվեց նաև Երևանում: Մայրաքաղաքի շենքերից մեկի ութերորդ հարկում բնակվող Սվետլանա Գրիգորյանի ամուսնու անհանգստությունը կրկնակի էր՝ նա պետք է հոգ տաներ և՛ իր մեկ տարեկան երեխայի, և՛ կնոջ համար:

Սվետլանա Գրիգորյանը մանկուց հենաշարժողական խնդիր ունի՝ տեղաշարժվում է հենակներով: Եթե առօրյայում փորձում է անտեսել խոչընդոտները՝ կարողանում է աշխատել, հոգ տանել իր և ընտանիքի մասին, ապա արտակարգ իրավիճակներում դրանք դառնում են գրեթե անհաղթահարելի, և Սվետլանան ինքն է օգնության կարիք ունենում:

Հայաստանում բազմաբնակարան շենքերի մեծ մասը հարմարեցված չէ հաշմանդամություն ունեցող անձանց և կա ինֆորմացիայի պակաս՝ արտակարգ իրավիճակներում այդ անձանց անվտանգության ապահովման վերաբերյալ:

Կա՛մ պիտի համակերպվես, տանը փակվես, կա՛մ բոլորի հետ ապրես. որոշեցի ապրել

Մինչև 17 տարեկանը շատ ամաչկոտ էի, հենակներ չէի օգտագործում, ցատկելով էի քայլում: Մարդկանցից վախենում էի, ժպտալով ընդհանրապես չէի խոսում: Թվում էր՝ ամբողջ աշխարհն ինձ է նայում, հետո հասկացա՝ կա 2 տարբերակ. կա՛մ պիտի համակերպվես, տանը փակվես, կա՛մ պիտի որոշես ապրել բոլորի հետ: Որոշեցի ապրել ու բոլորի սիրտը շահել։ Քիչ-քիչ բացվում էի, մարդկանց հետ ծանոթանում, շփվում:

Չորս տարուց ավելի երգել եմ հաշմանդամություն ունեցող անձանց երգչախմբում, մասնակցել գեղեցկության մրցույթի ու զբաղեցրել առաջին տեղը: Այդ ընթացքում բազմաթիվ ընկերներ եմ ձեռք բերել, ծանոթացել ինձ նման շատ մարդկանց հետ, որոնք բավականին հանգիստ ապրում էին:

Ես՝ նախկինում ու ես՝ հիմա, շատ տարբեր մարդիկ ենք: Հիմա կարող եմ Երևանով հանգիստ քայլել, ծանոթանալ մարդկանց հետ, ընկերանալ։ Ամեն ինչ շատ լավ է, ավելի վատ էլ կարող էր լինել։ Տրտնջալու իմաստ չկա, նվնվացողներին ոչ ոք չի սիրում։

Միասին մուլտֆիլմ նայեցինք ու էլ ոչ մի օր ինձ միայնակ չթողեց

Ի ծնե ունեմ հենաշարժողական խնդիր, սովորել եմ հետն ապրել: Կյանքիս 34 տարվա ընթացքում 6 անգամ վիրահատվել եմ։ Առաջին անգամ ԱՄՆ-ում՝ 2.5 տարեկանում, ոտքիս տակ 2.5 կգ ուռուցք էր:

17 տարեկանում մի քանի ամիս պառկած էի հիվանդանոցում: Բժիշկները կարծում էին՝ վիճակս անհույս է: Միայն բժիշկ Դալլաքյանն առաջարկեց վիրահատվել, ասեցի՝ «հենց էսօր պատրաստ եմ». վիրահատությունը տևեց 8 ժամ:


Հրաշքի պես մի բան էր: Հիշում եմ՝ ամեն անգամ, երբ գնում էի բժիշկ Դալլաքյանի մոտ, ասում էր՝ պիտի ամուսնանաս, երեխա ունենաս:

Համացանցից, սոցիալական ցանցերից շատ չեմ օգտվում, բայց այնպես ստացվեց, որ ամուսնուս հետ ծանոթացա հենց համացանցով: Նկարով ինձ տեսել էր, գրել, հրավիրում էր հանդիպման: Մի օր ապագա ամուսնուս հարցրեցի՝ գիտի՞, որ խնդիր ունեմ, հենակներով եմ: Ասաց՝ «ի՞նչ կա դրանում, շատ-շատ պետք ա քեզ օգնեմ, որ դժվար չլինի»: Համաձայնեցի, հանդիպեցինք: Միասին մուլտֆիլմ նայեցինք ու այդ օրվանից ինձ էլ ոչ մի օր միայնակ չթողեց։ Հիմա մեկ տարեկան աղջիկ ունենք։

Հղիացա մեծ ռիսկի գնալով: Տասը բժշկից ինն ասում էր, որ վտանգավոր է: Միայն մեկն ասաց՝ շատ դժվարություններով, բայց հնարավոր է: Այդքանն ինձ բավական էր: Աղջկանիցս հետո աշխարհը փոխվեց, կյանքս փոխվեց:

Չեմ կարող միաժամանակ և՛ հենակներով քայլել, և՛ աղջկաս գրկել

Հիմա ֆիզարձակուրդում եմ, աշխատում եմ «Վիվա-ՄՏՍ» ընկերության սպասարկման սրահներից մեկում։ Ուզում եմ նորից աշխատանքի վերադառնալ, բայց ողջ օրս նվիրված է աղջկաս:

Երեխայի հետ դժվարանում եմ դուրս գալ, նրան գրկելն ու հենակներով քայլելը բարդ է, սովորաբար մանկասայլակով ենք զբոսնում: Արտակարգ իրավիճակներում ավելի դժվար է:

Անցյալ տարվա երկրաշարժի ժամանակ, որը Երևանում բավական ուժեղ զգացվեց, հղի էի: Ամուսինս ինձ գրկել էր ու չգիտեինք՝ ինչ անել։ Այս տարվա փետրվարի երկրաշարժի ժամանակ ուշքումիտքս արդեն աղջիկս էր: Մտածում էի՝ շուտ հագցնեմ, տնից հանեմ, բայց ինքս չէի կարող:

Բարձրահարկի 8-րդ հարկում ենք ապրում, ահավոր էր: Գիտեմ, որ երկրաշարժի ժամանակ չի կարելի վերելակ նստել, իջնել բարձր հարկերից, պետք է տանն ապահով տեղ կանգնել: Նման իրավիճակում ինքս ինձ համար կարող եմ ելք գտնել, բայց, ինչպես ասացի, երեխայիս գրկել ու միաժամանակ քայլել չեմ կարող: Երեխան ամուսնուս գրկում էր, ես վերցրել էի աղջկաս կաթն ու տակդիրները: Շենքից դուրս գալուց հետո դեռ 2 ժամ դրսում ենք մնացել: 

Հիմա անընդհատ մտածում եմ՝ բա որ նորից երկրաշարժ լինի, իմ երեխան ի՞նչ է անելու, ո՞նց է դուրս գալու, բա որ չկարողանամ իրեն գրկել: Երկուսիս մասին էլ մտածում է ամուսինս, պետք է կարողանա վտանգի դեպքում երկուսիս էլ օգնել:

Արտակարգ իրավիճակների դեպքում պետք է հաշվի առնել, որ հաշմանդամությունը տարբեր է լինում: Եթե ես հենակներով կարող եմ ելք գտնել, հնարավոր է՝ սայլակով մարդը չկարողանա նույնիսկ բնակարանից դուրս գալ: Նրա դեպքում խնդիրները շատ ավելի են ու լուծման կարիք ունեն: Այսօր շենքերում աստիճանները հարմարեցված չեն հաշմանդամություն ունեցող մարդկանց համար, հին շենքերում իրենց համար տեղաշարժվելն անհնար է, վերելակ էլ նստել չեն կարող:

Հաշմանդամություն ունեցողների իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվող «Ունիսոն» հասարակական կազմակերպության նախագահ Արմեն Ալավերդյանը նշում է՝ խնդիրը ոչ միայն շենքերի մատչելիությունն է, այլև ինֆորմացիայի պակասը:

Երկրաշարժերի ժամանակ փրկվում են նրանք, ովքեր գիտեն՝ ինչ անել

Երկրաշարժի ժամանակ հաշմանդամություն ունեցողների խնդիրները բազմապատկվում են: Չկա մատչելի ֆորմատով ինֆորմացիա՝ ինչպես գործել, որտեղ պատսպարվել, չկան ցուցումներ, զգուշացումներ: Ինֆորմացիան պետք է հասանելի լինի բոլոր մարդկանց՝ անկախ նրանից ունեն տեսողական, լսողական, թե հենաշարժողական խնդիրներ: Տարբեր կառույցներում կարելի է հանդիպել գրությունների, որ երկրաշարժի ժամանակ ոչ մի դեպքում չի կարելի օգտվել վերելակից. այդ դեպքում՝ ի՞նչ անի սայլակ օգտագործող անձը, ո՞րն է շենքն արագ լքելու այլընտրանքը:

Ընդ որում, տեղեկացված պետք է լինեն ոչ միայն հաշմանդամություն ունեցող մարդիկ, այլև՝ նրանց հարազատները, հարևաններն ու գործընկերները: Շրջապատող մարդիկ պետք է իմանան՝ ինչպես գործել տվյալ իրավիճակում, ինչպես առաջին օգնություն ցուցաբերել:

Սպիտակի երկրաշարժի ժամանակ ևս շատ սխալ գործողություններ են արվել: Ես գիտեմ դեպքեր, երբ մարդիկ փորձել են վազելով իջնել բարձրահարկի աստիճաններով, ինչի հետևանքով դարձել են հաշմանդամ կամ մահացել են:

Երկրաշարժի դեպքում անվտանգության առաջնային կանոններից է ամուր սեղանի տակ պատսպարվելը, բայց սայլակ օգտագործող մարդու համար սա ուղղակի անհնար է: Այս բոլոր խնդիրները կարգավորված չեն և դրանց լուծումը պահանջում է բավականին լուրջ ներդրումներ, ծախսեր:

Հայաստանում բոլոր չափանիշներին համապատասխանող թեքահարթակներով կամ ուղղակի հարթ մուտքերով շենքերը հատուկենտ են: Լինում են թեքահարթակներ, որոնցից հաշմանդամություն ունեցող անձը կարող է օգտվել միայն մի քանի մարդու օգնությամբ: Սա արտակարգ իրավիճակում կարող է անհնար լինել, դառնալ ավելորդ խուճապի, ավելի մեծ վտանգի պատճառ:

Առանձնահատուկ մոտեցում է պետք մտավոր խնդիրներ ունեցող մարդկանց: Նրանք կարող են տեղաշարժման հետ կապված խնդիրներ չունենալ, բայց արտակարգ իրավիճակում չկողմնորոշվել: Նրանց համար էլ ինֆորմացիան պետք է լինի մատչելի՝ պարզեցված տեքստերով, հասկանալի լեզվով, նկարներով, նշաններով:

Փորձը ցույց է տալիս, որ երկրաշարժերի ժամանակ հիմնականում փրկվում են նրանք, ովքեր գիտեն՝ ինչ անել:

«Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների օրակարգ» հասարակական կազմակերպության նախագահ Մուշեղ Հովսեփյանը նշում է՝ եթե պետությունն անգամ մշակում է որոշակի նյութեր արտակարգ իրավիճակներում անվտանգության կանոնների վերաբերյալ, ապա դրանք հիմնականում մատչելի չեն հաշմանդամություն ունեցող մարդկանց: 

Հաշմանդամություն ունեցող անձիք պետք է մասնակցեն որոշումների կայացմանը

Հանրության շրջանում երկրաշարժերի վերաբերյալ իրազեկվածությունը ցածր է: Տեղեկատվական նյութերը՝ անվտանգության կանոնների, հրատապ գործողությունների վերաբերյալ, որոնք մշակվում են պետության կողմից, հիմնականում մատչելի չեն հաշմանդամություն ունեցող բազմաթիվ մարդկանց:

Կարծում եմ՝ այս առումով ամենախոցելի խումբը փակ հաստատություններում գտնվող հաշմանդամություն ունեցող մարդիկ են: Դրանք հիմնականում ոչ բարվոք շենքային պայմաններ ունեն, իսկ բնակվող մարդկանց թիվը նախատեսվածից ավելի է: 
Խնդիր կա նաև դպրոցներում. հաշմանդամություն ունեցող երեխաները հաճախ դուրս են մնում արտակարգ իրավիճակների նախապատրաստական գործողություններից:

Բազմաբնակարան շենքերի մեծ մասը ևս շարունակում է անմատչելի մնալ տեղաշարժման հետ կապված դժվարություններ ունեցողների համար: Այս դեպքում պետք է բարձրացնել իրազեկվածությունը՝ ինչպես մարդը, որը չի կարող դուրս գալ բնակարանից, պաշտպանի իրեն դրա ներսում:

Մեր հասարակական կազմակերպությունը հայերենով ուղեցույց է մշակել՝ երկրաշարժերի ժամանակ հաշմանդամություն ունեցող անձանց անվտանգության ապահովման վերաբերյալ:

Ըստ այդ ուղեցույցի՝ եթե անձն անվասայլակ կամ նստատեղով քայլակ է  օգտագործում, պետք է ստուգի, որ դրա անիվներն արգելակված լինեն ու մնա դրա վրա նստած, մինչև ցնցումների ավարտը:

Եթե մոտակայքում ամուր սեղան կա, պետք է սողալ դրա տակ, իսկ եթե տարածում ամուր որևէ բան չկա, պետք է սողալ տան պատուհաններից հեռու՝ ներքին պատի մոտ: Եթե անձը նստած է ու չի կարողանում իջնել հատակին, պետք է հնարավորինս պաշտպանի գլուխը՝ իջեցնի այն, ծածկի ձեռքերով:

«Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների օրակարգ» ՀԿ ուղեցույցը

Որոշակի կանոններից բացի, շատ կարևոր է նաև մարդու հոգեբանական պատրաստությունը: Հաշմանդամություն ունեցող անձիք գիտակցում են՝ իրենց դեպքում արտակարգ իրավիճակներում անվտանգություն ապահովելն ավելի դժվար է, այս առումով նրանք կարող են բազմաթիվ վախեր ունենալ: Պետք է աշխատել նաև նրանց ընտանիքների հետ:

Շատ կարևոր է, որ Արտակարգ իրավիճակների նախարարության աշխատակիցները, այդ թվում՝ քաղաքական պաշտոններ զբաղեցնողները, հանրային ու քաղաքացիական մյուս ծառայողները, ունենան հաշմանդամություն ունեցող անձանց խնդիրների վերաբերյալ բարձր իրազեկվածություն, ծանոթ լինեն աղետների և ռիսկերի նվազեցման ու կառավարման ներառականության ժամանակակից մոտեցումներին, որովհետև դրանք անընդհատ զարգանում են, աշխարհը բազմաթիվ նոր լուծումներ է առաջարկում: Հանրային ծառայողներից, որոշումներ կայացնողներից ընդամենն ակնկալվում է, որ հետևեն այդ գործընթացներին և կարողանան դրանք պատշաճ տեղայնացնել:

Չափազանց կարևոր է նաև, որ հաշմանդամություն ունեցող անձիք մասնակցեն իրենց վերաբերող որոշումների կայացմանը: Ողջ պետական համակարգում կա կարծրատիպային մոտեցում, որ հաշմանդամություն ունեցող մարդկանց խնդիրները սահմանափակվում են միայն առողջապահական և սոցիալական հարցրով: Հաշմանդամություն ունեցող անձանց մասնակցությունը որոշումների կայացմանն այն նվազագույն պայմաններից ու երաշխիքներից է, որոնք հնարավորություն կտան որոշում կայացնողներին, քաղաքականություն մշակողներին հասկանալ՝ ինչ խնդիրներ ունեն այդ մարդիկ ու ինչ գործողությունների անհրաժեշտություն կա: