«Հայոց ցեղասպանություն. Կոտրելով լռությունը». Մարկ Մուստյան. Հայոց ցեղասպանությունը՝ 17 տարեկան թուրք ժանդարմի աչքերով

Ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցի կապակցությամբ Aysor.am-ը ներկայացնում է հատուկ նախագիծ, որի շրջանակներում անդրադառնում ենք այս օրերին իրականացվող մշակութային, գիտական, հասարակական նախագծերին:

Այսօր զրուցել ենք Հայոց ցեղասպանության մասին «Ժանդարմ» գրքի հեղինակ, ամերիկահայ գրող, փաստաբան Մարկ Մուստյանի հետ, ով Երևանում էր «Գրական տապան. ապրիլ»-ի շրջանակներում և «Ժանդարմի» հայերեն տարբերակի թարգամանիչ Մարո Մադոյան-Ալաջաջյանի հետ:

«Ժանդարմի» գլխավոր հերոսը թուրք ծերունի է, ով 17 տարեկանում եղել է ժանդարմ ու մասնակցել հայերի տեղահանությանն ու սպանություններին:

Հեղինակը Հայոց ցեղասպանությունը փորձել է ներկայացնել հենց այս տեսանկյունից:

-Պարոն Մուստյան, որքանով տեղյակ եմ՝ Ձեր նախնիները Ցեղասպանության հետևանքների անմիջական կրողը չեն: Ինչպե՞ս եկաք դրա վերաբերյալ ուսումնասիրություններին:

-Այո, նրանք տեղափոխվել են Ցեղասպանությունից ավելի վաղ: Գիտեք, իմ ամբողջ կյանքի ընթացքում մարդիկ տեսնում էին ազգանունս ու հարցնում՝ արդյոք հա՞յ եմ: Ես ասում էի՝ այո, բայց ավելին դժվարանում էի պատմել: Նույնն էլ Ցեղասպանության հարցում էր՝ ես գիտեի, որ այն եղել է, բայց չգիտեի ոչ մի մանրամասն:

Հիշում եմ, շատ բան փոխեց Փիթեր Բալաքյան «Ճակատագրի սև շունը» գիրքը: Հենց այն կարդալուց հետո ես որոշեցի զբաղվել Ցեղասպանության ուսումնասիրությամբ:

-Ինչպե՞ս եկավ «Ժանդարմի» գաղափարը:

-Գիրքը գրվել է ուսումնասիրությունների հիման վրա: Երբեմն մտածում եմ՝ եթե, օրինակ, տատիկս վերապրած լիներ Ցեղասպանությունը, ինձ համար միգուցե ավելի դժվար լիներ գրել այն:

-Ինչո՞ւ գրեցիք հենց ժանդարմի տեսանկյունից:

-Իմ ամբողջ ուսումնասիրությունների ընթացքում ամենից հաճախ հանդիպում էի հայերի կողմից պատմվող պատմությոնների, մասնավորապես` շատ էի կարդում վերապրածների պատմությունները:

Ինձ մոտ անընդհատ հարց էր առաջանում` լավ, իսկ թուրքերն ի՞նչ էին մտածում այդ ժամանակ: Այդպես էլ եկավ գաղափարը գրել ցեղասպանության մասին այս տեսանկյունից: Ես փորձել եմ մտնել 17 տարեկան թուրք տղայի գլխի մեջ, գտնել այն պահը, երբ տեղի է ունենում փոփոխությունը: Երբ նա գալիս է եզրակացության, թե իբրև թե «հայերանսիրության» համար պատրաստ է անել ամեն բան:
 
-Մասնագիտությամբ փաստաբան եք: Հաճախ նշվում է, որ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման համար շատ անելիք ունենք նաև իրավական տեսանկյունից: Ի՞նչ կարծիք ունեք:

-Որպես փաստաբան՝ միանգամից պետք է նշեմ՝ կա անելիք, ու դրանում ուղենշային, կարևորագույն կետ պետք է լինի փոխհտուցման հարցը: Մարդկանց պետք է վերադարձվի նրանց գողացված գույքն ու գումարները:

Կարծում եմ՝ այսօր թուրքական ժխտողականությունն ամենից շատ հիմնված է հենց այս փոխհատուցումից խուսափելու ցանկության վրա:

-Վերադառնալով «Ժանդարմին»: ԱՄՆ-ում այն հրատարակվել է դեռևս 5 տարի առաջ, ի՞նչ արձագանքներ եք ստացել:

-Գիրքը հրատարակվել է 9 լեզուներով՝ արդեն ներառյալ նաև հայերենը:

Արձագանքները տարբեր են ու շատ: Հրատարակումից 5 տարի անց դրա մասին դեռ խոսում են, ուրեմն՝ լավ է (ժպտում է- հեղ.):

-Թուրք ընթերցողներից արձագանքներ եղե՞լ են:

-Ես երբեք շատ արձագանքներ չեմ ստանում թուրքերից: Հիմա, անկեղծ ասած, փորձում եմ հրատարակել «Ժանդարմը» նաև այնտեղ:
Իմ գործակալը որոշակի կապեր ունի ու այդ ճանապարհով է փորձում: Արդեն հասցրել ենք այն մի քանի անգամ ուղարկել Թուրքիա, բայց միշտ ստացել ենք հետևյալ պատասխանը՝ «մենք չենք կարող դա անել»: Այնուամենայնիվ, ես հույսս չեմ կորցնում:   Հետաքրքիր է, որ գրքում ես օգտագործել եմ մի քանի թուրքերեն բառեր ու դրանց նշանակությունը, օգտագործելու ճիշտ տարբերակը ճշտելու համար շփվել եմ մի քանի թուրքերի հետ:

Նրանք եկել են իմ գրասենյակ, մենք խոսել ենք տարբեր հարցերի շուրջ, հաջորդ օրը նրանք վերադարձել են ու ասել «Կներեք, ձեզ օգնել չենք կարողանա»:

Բայց չեմ կարող չնշել, որ կա փոփոխություն: Իրականում գորընթացը հեշտ չէ, հեշտ չէ գիտակցել, որ քո պապերը սպանել են…

-Դուք էլ նշեցիք որոշ սահմանափակումների մասին, որոնք կան Թուրքիայում: Ոչ որպես հայ, այլ պարզապես որպես գրող՝ ի՞նչ եք կարծում ճի՞շտ քաղաքականություն է սահմանափակել ինչ-որ հարցում գրողին, հրատարակչին, լրագրողին:

-Այո, դեռ շատ գրքեր կան Թուրքիայում, որոնց պատճառով դու կարող ես բանտ ընկնել: Ամենավառ օրինակ՝ Նոբելյան մրցանակակիր Օրհան Փամուկի դեպքը:

Ես մի բան գիտեմ՝ ժամանակն անցնում է ու դու ուղղակի չես կարող շատ փաստեր փակ պահել: Մարդիկ ավելի շատ են խոսում ու նոր իրականություններ են բացվում: Բայց, էլի եմ ասում՝ սա դանդաղ գործընթաց է: Հիմա կարող եմ ասել, որ Թուրքիայում գործող ճիշտն ասող գրողները քաջ մարդիկ ենք, մենք պետք է շնորհավորենք ու շնորհակալ լինենք նրանց:

-Հայաստանում մասնակցեցիք Ձեր գրքի հայերեն տարբերակի շնորհանդեսին: Ի՞նչ տպավորություններ ունեք դրանից:

-Շատ շոյված եմ, որ «Ժանդարմը» հրատարակվել է Հայաստանում: Ես միշտ ցանկացել եմ դա: Շատ շնորհակալ եմ Մարո Մադոյան-Ալաջաջյանին՝ թարգմանության համար, այստեղի Մշակույթի նախարարությանը՝ աջակցության համար: Ես հույս ունեմ, որ արձագանքներ կստանանք նաև այս հրատարակությունից: Ցանկանում եմ, որ հետագայում կկարողանանք գրքի հիման վրա լավ ֆիլմ ստանալ, որը նույնպես բավական մեծ ազդեցություն պետք է որ ունենա մարդկանց վրա:

-Եվ տիկին Ալաջաջյան, Դուք ի՞նչ  կասեք գրքի մասին՝ որպես հայերեն տարբերակի թարգմանիչ:

-Նախ պետք է ասեմ` եթե գիրքը որպես գեղարվեստական աշխատանք ինձ դուր չգար`չէի վերցնի այս աշխատանքը: Իրականում այս թեման ինձ համար արդեն շատ ճնշող է ու, կարծում եմ, դրա մասին մենք պետք է տարբեր ձևերով ու տեսանկյուններից խոսենք: Մարկը գտել է հենց այդ նոր տեսանկյունը:

Ոչ մեկ մինչ այսօր ժանդարմի տեսանկյունից չի փորձել նայել հարցին: Ժանդարմն իրականում շատ բարդ բնավորություն է: Նա անցնում է մի ճանապարհ, որը երբեք 17 տարեկան որևէ պատանու չես ցանկանա:

Թարգմանությանը զուգահեռ ես հոգեբանական ուսումնասիրություններ եմ կատարել` հասկանալու 17 տարեկան տղայի հոգեբանությունն, ով պետք է կատարի վերևից եկող բոլոր հրամանները: Հասկանալու նրա հոգեբանության փոփոխությունը, երբ վտսահեցնում են` ահա այս քայլն է քո հայրենասիրության չափանիշը, եթե անես` սիրում ես հայրենիքդ:

Լուրջ փաստեր կան ապացուցելու, որ գրեթե ցանկացած մարդու, ինչքան էլ բարի ու հավասարակշռված լինի նա, կարելի է դնել նման երկընտրանքային իրավիճակում ու ստիպել կատարել հրամանները: