Անվտանգության համակարգեն մոտիկ կանգնած մարդ ինձի եկած ըսած է, որ Մոնթեին գլուխը կերան. Պատմում է Մոնթեի այրին՝ Սեդա Մելքոնյանը

Հունիսի 6-ից Հայաստանում է գտնվում Սեդա Մելքոնյանը (Գպրանյան)՝ Մոնթեի Սեդան: Այցելության նպատակը հունիսի 12-ին՝ Մոնթեի մահվան 25-րդ տարելիցին Արցախ այցելելն ու հուղարկավորության օրը՝ հունիսի 19-ին, Եռաբլուր գնալն էր:

Այս անգամ Մելքոնյանների ամբողջ ընտանիքն էր Հայաստանում՝ Մոնթեի եղբայրն՝ իր երեք զավակների հետ, երկու քույրերը, կրտսեր քրոջ երեք զավակները: Սեդային ուղեկցում էին նաև վերջինիս կողակիցն ու որդին՝ Սարո-Մոնթեն:

Ընտանիքի անդամներն արդեն վերադարձել են ԱՄՆ, Սեդան կմեկնի վաղը՝ հունիսի 28-ին: Մինչ մեկնումը Երևանի կենտրոնական հատվածում գտնվող գողտրիկ, բայց գեղեցիկ վայրերից մեկում Aysor.am-ն ու Ազգային հերոսի այրին հանդիպեցին: Զրույցի թեման երեկն ու այսօրն էր, իրական հերոսն ու բախտի բերմամբ «հերոսացածը», ամենամեծ սիրո կորուստն ու նոր կյանքի ծնունդը…

Մայրիկի ու հայրիկի աճյուններից մի փոքր բերեցինք ու դրեցինք Մոնթեի ծաղկանոցի մեջ

Այս տարի Մոնթեի զոհվելու 25 ամյակն էր, ու ես անպայման ուզեցի Հայաստան ըլլալ: Մեր ընտանիքի անդամներուն ամիսներ առաջ ըսկսա անհանգստացնել՝ պիտի երթանք չէ՞, պիտի երթանք: Ասել էի՝ ես կերթամ, ու շատ կուզեմ, որ բոլորդ գաք: Ու եկանք… Մեր ծնողները (նկատի ունի Մոնթեի ծնողներին՝ հեղ.) վերջին մի քանի տարիների ընթացքին մահացան, իրենց կտակն էր, որ պետք է դիակիզվեն: Ու մենք մայրիկի ու հայրիկի աճյուններից մի փոքր բերեցինք ու դրեցինք Մոնթեի՝ իմ կողմից պատրաստված ծաղկանոցի մեջ… Ես միշտ կնախընտրեմ հունիսի 12-ին Արցախ ըլլալ, իսկ հունիսի 19-ին՝ հուղարկավորության օրը, Երևան: Այդպես արեցինք նաև այս անգամ՝ բոլորս միասին:

Նոր Հայաստանը՝ Սեդա Մելքոնյանի աչքերով

Կսիրեմ զրուցել տաքսիի վարորդների, փողոցում քայլող մարդոց, խանութի աշխատողների հետ: Ինձ միշտ կհետաքրքրե՝ հասարակ մարդիկ ինչ կզգան: Հիմա բոլորն ալ կըսեն, որ մեծ բեռ մը ընկած է իրենց ուսերեն, հանգիստ կզգան: Ես երբևէ կողմնակից չեմ եղած, որ մարդիկ արտոնություններ ունենան, իրենք իրենց ավելի վեր դասեն սովորական ժողովուրդեն, մտածեն, թե իրենց համարանիշի պատճառով օրենքներուն ենթարկվելու պարտավորությունը չունին… Վերջապես կհասկընան՝ բոլորի համար օրենքը մեկ է:

Երբ բացահայտվում են հերոսների «հերոսությունները». Մանվել Գրիգորյանի և Մոնթեի անցած ուղին՝ ականատեսի աչքերով

Մանվելի մասին առաջին անգամ լսած եմ այն ժամանակ, երբ ինքը Հադրութի շրջանը կգտնվեր: Մոտիկ առնչություն չեն ունեցած միմյանց հետ: Մոնթեի մյուս զինակիցներուն հաճախ տեսած եմ, բայց չեմ հիշեր՝ երբ տեսած եմ Մանվելին: Մոնթեն միայն մեկ անգամ է նշած նրա անունը. երբ գանգատվեցի, որ ինքը բացարձակապես հանգստանալու չի գա Երևան, պետք է ինքն իրեն քիչ մը հոգ տանե, նա ասաց, որ մեկն էլ չի գա Երևան՝ Մանվելը: Հետո իմացա, որ Մանվելի ընտանիքն իր հետ է, այդ պատճառով էլ գալու անհրաժեշտություն չունի… Հետաքրքրական է, որ նույնիսկ արցախյան պատերազմի օրերուն եղած են դեպքեր, որ մարդոց իրական ինքնությունը քիչ մը կբացահայտեր: Կհասականայիր, թե հետագայում այս մարդն ինչ կրնա դառնալ… Անշուշտ, կային նաև մարդիկ, ովքեր բարեխիղճ էին, բայց իմ կարծիքով՝ տարիներ հետո փորձությանը չդիմացան ու անցան գեշ ճանապարհ: Բայց դա Մանվելին չի վերաբերվե, քանիզի կհիշեմ՝ նույնիսկ պատերազմի օրերուն նրա մասին լսածներս դրական չէին: Իր խստապահանջությունը ոչ թե կարգապահության համար էր, այլ՝ սարսափի մթնոլորտ ստեղծելու: Իսկ երբ մարդ մեկեն կսարսափի, դրական բան չէ, կնշանակե՝ բռնություն կա… Գիտեք, ես կսիրեմ փաստերով խոսիլ. Իմ վաղամեռիկ ընկերներեն մեկը ինձի հետևյալ բանը պատմեց. այն ժամանակ, երբ Մանվելը Մարտակերտ կգտնվեր, այդ ընկերս գացած էր Մարտակերտ՝ որպես կամավոր: Քարվաճառի գրավման ժամանակ, երբ հրամանատարը Նորիկ Դանիելյանն էր, Մարտունիից և Հադրութից 100 զինվորներներ Մոնթեի հետ գնացին գործողությանը մասնակցելու: Այս ընկերս կպատմե, որ Մարտակերտի տղաներն ասացին՝ եկեք գնանք Մարտունիի տղերքի քովը, կըսեն իրենց ուտելիքը լավն է: Կըսե, երբ մտան նրանց շտաբը, տեսան, որ սեղանին դրված է կարագ, պանիր, թեյ, շաքար, ու ոչ ոք չէր հարձակվեր այդ ուտելիքին վրա: Կըսե՝ մենք մտանք ու անմիջապես հարձակեցանք, որովհետև մեզի այդքան ու այդպիսի ուտելիք չէին տար: Եթե Մարտակերտի տղաները սուպին մեջ հատիկեղենը խոշորացույցով կփնտրեին, ապա Մարտունիում այդ սուպին մեջ լիքը հատիկեղեն կար… Իհարկե, այս տղան ինձի այս ամենը խնդալով կպատմեր, բայց ցավալի էր… Մարտունիի մեջ հստակ դրված էր՝ առաջնահերթությունը զինվորն է. Մոնթեն կնախընտրեր ինքը չուտեր, բայց լավ նայեր իր զինվորին: Դա միայն ես չէ, որ կըսեմ: Նոր տարվա գիշերը բոլոր դիրքերում միս էր բաժանում…

Բանակի ներքին խնդիրները՝ 90-աականների սկզբներին

Նկատի ունենալով, որ սփյուռքին մեջ Մոնթեն շատ հակասական քաղաքական ճանապարհ անցած է և գոնե այնտեղ Հայ Հեղափոխական Դաշնակցության հետ շրջան մը լավ հարաբերությունների մեջ չէր եղած, հակառակ, որ ինքն անձամբ որևէ խնդիր չուներ, հակադաշնակցական մեկը չէր, պարզապես գաղափարապես չէր համաձայներ իրենց քաղաքական ուղեգիծին: Ինքը գումարտակի հրամանատարներ ուներ նշանակած, ովքեր ՀՅԴ անդամ տղաներ էին, իր մարտիկների մեջ էլ լեցուն էին, բայց երբեք չէր պիտակել զիրենք և նույնքան կսիրեր այդ տղաներուն, որքան իր մյուս զինվորներուն: Այնինչ, կարծեմ 92 թվականին էր՝ ներքին խնդիրների պատճառով Հադրութին մեջ 6 հոգի զոհվեցավ: Ես զմայլված էի, թե ինչպես Մոնթեն Մարտունին այդպես համերաշխ պահեց, երբ քովը՝ Հադրութին մեջ մարդիկ մեռան: Իրենց մոտ բացարձակապես որևէ կոնֆլիկտ չկար: Եղան մարդիկ, որ Հայաստանեն գացին ու ուզեցին խանգարել, վարկաբեկել Մոնթեն, ԱՍԱԼԱ-ի խրթին հարց ու տգեղ պատմություններ մեջտեղ հանել, որոնք ոչ միայն հին էին, այլ նաև սուտ, բայց մեկ է՝ Մոնթեն բացարձակապես հեռու մնաց այդ բոլոր տեսակի քաղաքական պայքարներեն, անհամաձայնություններեն ու խայտառակություններեն: Պահեց բանակ, որը համերաշխ էր: Դժբախտաբար, նույնը չենք կրնա ասել մյուս շրջաններու մասին:

Մոնթեի մահը. սպանություն, թե՞…

Մինչև հիմա մեզի տրված տեղեկությունն այն է, որ БМП-ն (հետևակի մարտական մեքենա), որից կրակեց ականը, ազերիական էր: Այդ ականը դիպավ դիմացի պատին և այդ պատեն ականի խոշոր բեկոր մը դիպավ Մոնթեի քունքին, ինչից նա զոհվեցավ… Ես տեսած եմ այդ բեկորը, այն իմ քովս է մինչև այսօր… Սա մեր ունեցած միակ պաշտոնական ինֆորմացիան է… Մոնթեի՝ հային ձեռքով սպանության մասին առաջին պաշտոնական հայտարարությունը Վանո Սիրադեղյանին կողմեն եղավ, կարծեմ, թե 1998-ին: Ինքը խորհրդարանին մեջ հայտարարեց, որ Մոնթեին սպանեցին: Նա այն ժամանակ Ներքին գործերի նախարար էր, հնարավոր է, որ ինքը բան մը գիտեր, բայց այդ հայտարարությունն ըրավ Մոնթեին զոհվելեն միայն գոնե 5 տարի հետո: Ես իր հետ չըկարցա խոսել, այդ հայտարարություններեն անմիջապես հետո ընդհատակ անցավ: Պիտի չուզեի, որ քաղաքական շահարկման նպատակով այդ մասին հայտարարած ըլլար… Վարկածները շատ են, անձամբ ինձի համար լեցուն հարցումներ կան, որու պատասխանները չունիմ: Փաստ չունիմ, որ այդպես է… Գիտեք, բայց կրնամ ասել, որ Մոնթեին զոհված շաբաթն իսկ, հուղարկավորությունեն առաջ անվտանգության համակարգեն մոտիկ կանգնած մարդ ինձի եկած ըսած է, որ Մոնթեին գլուխը կերան: Սա հենց իր բառերն են: Այդ մարդուն հետ ալ ես կապերս կորսնցուցած եմ: Ես միշտ մոտեն կհետևեմ այս դեպքին մասին բոլոր հաղորդումներին՝ լինի հայկական, թե ազերիական: Վերջին տեսածս ազերիական կողմեն էր՝ Հասանովին հետ կապված ներքին խնդիրներու կապակցությամբ իրենց Պաշտպանության նախարարության ներկայացուցիչը մամուլի ասուլիսին ժամանակ հայտարարեց՝ մենք տեղեկություն ստացած էինք, որ Մելքոնյանն այդ պահին այդտեղ է լինելու: Մյուս կողմից ըսավ, որ երբ զինվորները խփեցին, չէին գիտեր, որ Մոնթեն է: Մեկ բան հստակ է՝ այդ БМП-ի անձնակազմի երեք հոգին էլ այսօր չկան, բոլորն ալ մահացած են… Ըսեմ, երբ ես գացի հունիսի 13-ին Մոնթեն բերելու, իմ մտերիմ ընկերներեն մեկուն խնդրեցի անմիջապես ձայնագրել Մոնթեին հետ վիլիսին մեջ եղած տղաներուն: Եվ այդ ձայնագրությունները ես ունիմ: Նաև ձայնագրած եմ այդ մարտերուն մասնակցած տարբեր զինվորներու… Այնպես որ արխիվ կա այդ օրվա կապակցությամբ, բայց որքան ալ ունկնդրեմ այդ ամեն ինչը, ինձի համար գոնե տակավին բավարար տեղեկություն չկա, որ կարողանամ ասել՝ գործը բացվեցավ: Բնականաբար, ինձի շատ-շատ կհետաքրքրե այդ օրվա դեպքերը: Իրենք պետք է մտնեին կրակակետերը լռեցնեին ու հետ քաշվեին: Հինգշաբթի օրը Մոնթեն ինձի զանգահարեց և ըսավ՝ պզտիկ գործողություն պիտի էնենք շաբաթ օրը: Իսկ «պզտիկ գործողություն» կնշանակեր, որ ոչ թե պիտի մտնեին գրավելու ու այնտեղ մնալու, այլ՝ կրակակետերը լռեցնելու ու վերադառնալու: Այդքանն արած էին… Ինչևէ, հստակ տեղեկություն չկա, թե ճիշտ ու ճիշտ ինչ պատահեցավ այդ օրը…

Մոնթեից հետո անվտանգ չէր…

Մոնթեից հետո 7 տարի՝ մինչև 2000 թվականն ապրեցի Հայաստանում: Շատ ցուրտ ու մութ, դեպրեսիվ ու ընկճող տարիներուն այստեղ էի, ինչի համար շատ ուրախ եմ: Հայաստանը ձգելու նպատակ բնավ չունեի: Սակայն 1996 և 1997 թվականներին ինձի մտերիմ երկու սփյուռքահայ տղաներ այստեղ իրենց տան դիմաց սպանվեցան, երկուսն ալ նախկին ԱՍԱԼԱ-ի անդամներ էին, սակայն այլևս դրա հետ կապ չունեին, ընտանիք էին կազմել, ամուսնացել: Մեկին իր տան դիմաց սպանեցին, երբ ավտոմեքենան ավտոտնակում էր կանգնեցնում: Ավելի քան մեկ տարի հետո՝ հոկտեմբերին, Հրապարակին քովը՝ Պուշկին փողոցի վրա, մեր երկրորդ ռազմական ընկերոջը՝ Դավիթ Դավիթյանին սպանեցին՝ իր 3 տարեկան մանչուն աչքերուն առջև: Երկու բալիկ ուներ, փոքրը 9 օրական էր… Դավիթինը գոնե միմիայն վրեժ էր, ինչն ինձի համար չափազանց անընդունելի բան է, և ես բացարձակ հարգանք չունիմ որևէ մեկին հանդեպ, ով վրիժառությամբ կզբաղվի: Մոնթեն երբեմն կխղճար նույնիսկ այն մարդոց, որոնց անունը Վրեժ է… Ըստ Ազգային անվտանգության տեղեկատվության՝ այս երկու տղաները նույն զենքով են սպանված… Այդ ժամանակ ես արդեն Մոնթեին գրությունները հրատարակած էի, կուզեի ավելի շատ գրություններ հրատարակել, որտեղ որոշակի բացահայտումներ էին ԱՍԱԼԱ-ի վերաբերյալ: Բայց ինձի «եղբայրական» խորհուրդ տրվեցավ՝ դադարեցնել, այդ գիրքը չտպել: Մարդիկ սկսան հայտնվիլ, ովքեր բարյացակամ չէին իմ նկատմամբ… Այո, ժամանակ կար, որ ես էլ վտանգ զգում էի… 2000 թվականի օգոստոսին Հայաստանը ձգեցի…

Շարունակելի...