Կամո Աթայան. Այսպես շարունակելու դեպքում կկորցնենք ՀՀ անկախությունը. Ձեռքբերումների և կորուստների տասնամյակներ

Արցախի կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախկին նախարար Կամո Աթայանը Aysor.am-ին է տրամադրել իր հոդվածը, որում նա վերլուծում է Հայաստանի և Արցախի ձեռքբերումները, կորուստները, նաև կանխատեսում հնարավոր հետևանքները:

1988-ի փետրվարին հայ ժողովուրդը միահամուռ կարծիք հայտնեց աղաղակող սխալի ու գոյություն ունեցող անարդարության առթիվ ու ԽՍՀՄ ղեկավարությունից պահանջեց ԼՂԻՄ-ը միավորել Մայր Հայաստանին: Այդ ժամանակ դեռևս Խորհրդային Միությունը գոյություն ուներ ու խնդրի ամենաիրատեսական լուծումը թվում էր Ադրբեջանի ԽՍՀ-ի կազմից ինքնավար մարզի դուրս բերելն ու նրա միացումն Հայաստանի ԽՍՀ-ին: Ի դեպ դա կլիներ արդարացի, այն իմաստով, որ ժամանակին սխալ որոշում կայացնողներն ուղղում են իրենց իսկ սխալը:

Սակայն դա տեղի չունեցավ, իսկ մի քանի տարի անց փլուզվեց նաև կայսրությունը և Արցախին միջազգային իրավունքի տեսանկյունից մնում էր միայն մի ճանապարհ. հռչակել Արցախի Հանրապետությունը: Իհարկե այստեղ կար մի ընդունելի և հնարավոր ճանապարհ ևս: Դա կայանում էր նրանում, որ անկախացած Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչեր Արցախի հանրապետությունը:

Նման քայլի անհրաժեշտությունը կար հենց անկախանալուց անմիջապես հետո: Եթե ՀՀ-ն համապատասխան ընթացակարգերով ճանաչեր, իսկ այնուհետև իրեն միացներ Արցախի ինքնահռչակ հանրապետությունը, եղածից ավելի մեծ պատերազմներ հավանաբար չէին լինի, քանզի թույլ էր նաև Ադրբեջանը, և, որ շատ կարևոր է, դեռևս նրանք չէին հռչակել «մի ազգ երկու պետություն» թեզը: Անկախության տասնամյակներին կարելի էր բազմիցս ճանաչման ու միացման հարցին անդրադառնալ: Խոսքը գնում է, մասնավորապես, 2016թվականի ապրիլի, և, անկասկած, նաև 2020-ի սեպտեմբերյան պատերազմի մասին: Սակայն բոլոր  այդ հնարավորությունները ձեռքից բաց թողնելուց հետո մենք մեծ պատերազմով ու ցավալի պարտությամբ կորցրինք նաև Արցախի հանրապետության տարածքի մոտ 80 տոկոսը…

Արցախի Հանրապետության անկախության 30 տարիներն անկասկած պատմաբանները կուսումնասիրեն և կվերլուծեն: Բայց նաև առաջին հայացքից այդ տասնամյակները կարելի է արժեվորել:

Մասնավորապես՝

- Արցախը կայացել ու կայանում էր որպես պետություն՝ հարիր բոլոր պետական ինստիտուտներով,

- Արցախը հանդիսանում էր ողջ աշխարհի հայության պայքարի, ոգևորության և արժանապատվության յուրահատուկ օբյեկտը, որին սիրով ու գուրգուրանքով էին վերաբերվում արժանապատիվ հայերը,

- Արցախը դարձավ Սփյուռքի, Հայաստանի միասնության ինքնատիպ կենտրոն ու անցած տասնամյակների ընթացքում այդ եռամիասնությունը բազմաթիվ դրսևորումներ է ունեցել,

- Արցախը գիտակցված ձևով ու մտածված քայլերով գնում էր դեպի միջազգային ճանաչում՝ միջազգային իրավական հայտնի կարգավորումների շրջանակում, և ՀՀ-ն այդ գործընթացում սատարում էր նրան:

- Արցախի հանրապետությանը լուրջ էին վերաբերում, ինչպես միջազգային հանրությունն, առանձին ժողովրդավարական պետություններ, այնպես էլ առաջադեմ մարդկության ստվար մի հատված,

- Արցախի հանրապետությունն ակտիվորեն համագործակցում էր աշխարհի դեռևս չճանաչված ինքնահռչակ պետությունների հետ,

- Անկասկած Արցախի ներքին կյանքում բազմաթիվ խնդիրներ կային՝ կապված զարգացման ուղիների, արդարաության հաստատման, ժողովրդավարության, դեմոգրաֆիկ բնույթի և այլն:

2018-ի մայիսից հետո ՀՀ նոր ղեկավարության մոտ Արցախի հիմնախնդրի վերաբերյալ առաջացավ մոտեցումների խառնաշփոթ, որը սկսվում էր «Արցախը մեզ չի ընտրել, հետևաբար մենք չենք կարող իրենց փոխարեն բանակցել» թեզից մինչև «Արցախը Հայաստան է և վերջ» թեզը, որը, ի դեպ, Ադրբեջանի ղեկավարությունը դրեց նոր պատերազմ սանձազերծելու հիմքում:

Վերջին 2,5 տարում Արցախի հիմնախնդրի կարգավորման գործում ՀՀ-ն թույլ տվեց ճակատագրական շատ սխալներ:

Մասնավորապես՝

- Հիմնախնդրի հանգուցալուծման համար չառաջնորդվեց տասնամյակների ընթացքում սահմանված ալգորիթմով ու հաստատված խաղի կանոններով, այլ անհիմն կերպով փորձ արվեց ամեն ինչ սկսել սեփական կետից,

- Ադրբեջան–Թուրքիա տանդեմի ակնհայտ հայատյացության ու նոր պատերազմի նախապատրաստվելու ֆոնին, համարյա ոչինչ չէր արվում ռազմավարական դաշնակցի հետ հարաբերություններն ավելի խորացնելու ու մոտալուտ պատերազմի վտանգը չեզոքացնելու ուղղությամբ,

- Հայկական բանակի՝ ժամանակակից զինատեսակներով զինելու ուղղությամբ համակարգված ու ըստ անհրաժեշտության հրատապ քայլեր չէին կատարվում: Մեր բանակի արսենալում հայտնվում էին այնպիսի զինատեսակներ, որոնք մեզ այս պահին պետք չէին: Բանակը ակնհայտորեն հետ էր մնում ժամանակակից ԱԹՍ-երով  զինելու և համապատասխան մասնագիտական ստորաբաժանումների ստեղծման գործում: Դա այն դեպքում, երբ լրատվամիջոցները հեղեղված էին այդ ուղղությամբ թշնամու ձեռքբերումներով ու նոր մշակումներով: Էլ չենք խոսում 2016 թ. ապրիլյան քառօրյա պատերազմում և 2020-ի ամռանը ՀՀ սահմանին ստեղծված իրավիճակում ժամանակակից գերճշգրիտ զենքերի ու, մասնավորապես, ԱԹՍ-երի լայնորեն կիրառման մասին, որից մենք դասեր պարտավոր էինք քաղել:

- Դադարել կամ ձևական բնույթ էր կրել Մինսկի խմբի շրջանակներում և այլ միջազգային հարթակներում տեղի ունեցող բանակցային գործընթացը:

- Մեր հասարակությունը պառակտված էր ու դրա խորացման ուղղությամբ կարծես հատուկ բոլոր հնարավոր քայլերն էին կատարվում:

- Ամեն ինչ այնպես էր ներկայացվում, որ, կարծես, տարածքային առումով մենք գտնվում ենք քաղաքակիրթ Եվրոպայի կենտրոնում ու մեզ ոչ մի վտանգ չի սպառնում:

- Բացի պոպուլիստական դրսևորումներից ու ականջահաճո լայվերից և ուղերձներից ուրիշ ոչ մի կոնկրետ քայլ չէր արվում երկրի տնտեսական առաջընթացի ու զարգացման համար:

Իշխանության եկած ամբոխավարներն ամեն կերպ փորձում էին հայ ժողովրդին ապացուցել, որ իրենք երկնքից իջած մանանա են, անսխալ են ու եկել են տասնամյակներով կառավարելու մեր պետությունը և տնօրինելու ազգի ճակատագիրը:

Հասարակության զոմբիացված մի հատված հավատում էր սին խոստումներին և առայսօր դժբախտաբար դրանց մի մասը շարունակում է դեռևս կախված մնալ նիկոլական պոպուլիստական փուչիկներից:

Պատմական կարճ ժամանակահատվածում մենք որպես ազգ և պետություն կորցրինք այն ձեռքբերումները, որ երազել էինք դարեր շարունակ, և իրողություն էինք դարձրել 1990-ականներին: Այսպես շարունակելու դեպքում կկորցնենք նաև իրականություն դարձած դարավոր մեր երազանքը՝ ՀՀ անկախությունը:

1988 թ. փետրվարին մեր ժողովուրդը Արցախի հիմնախնդրի առաջադրմամբ բռնեց վերածննդի ճանապարհը: Տասնամյակների ընթացքում հազարավոր հայորդիների արյան գնով ունեցած լրջագույն ձեռքբերումները համարյա լրիվությամբ 2020-ին, 44-օրյա պատերազմի արդյունքում մենք կորցրինք:

Իրականում հայ ժողովուրդը այժմ գտնվում է այնպիսի մի վիճակում, որ ազգովին կրկին պետք է ընտրենք և ընդունենք պայքարի ուղին՝ ապավինելով մեր հավաքական կամքին, միասնականությանը, մտավոր ներուժին, համերաշխությանը և ազատվելով ներսում բույն դրած թշնամիներից ու ազգադավներից:

Սա է օրվա խորհուրդը, դեպի ապագա ու հարատևում տանող մեր միակ ճանապարհը: