ԼՂ բնակիչները պատմել են, ռուս խաղաղապահները Հայաստանից ապրանքներ էին բերում ու ուռճացված գներով վերավաճառում իրենց. Քարոլ Մոնագա

Միացյալ Թագավորության խորհրդարանում «Լեռնային Ղարաբաղի փախստականներին միջազգային աջակցություն» խորագրով քննարկում է տեղի ունեցել։

Պատգամավոր Քարոլ Մոնագան նշել է, որ Հարավային Կովկասը մշակույթների, կրոնների և էթնոսների խառնարան է: Դարերի ընթացքում այս տարբեր խմբերը երբեմն խաղաղ գոյակցել են, երբեմն էլ՝ իրարանցում և արյունահեղություն է եղել:

«Մենք ականատես ենք եղել 1915-1923 թվականների Հայոց ցեղասպանությանը, երբ մոտ 1,5 միլիոն մարդ սպանվեց Օսմանյան կայսրության ուժերի կողմից: Երբ Խորհրդային Միությունը սկսեց փլուզվել 1980-ականների վերջին, Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանը, որը հայկական անկլավն է Ադրբեջանի կազմում, պաշտոնապես քվեարկեց Հայաստանի մաս դառնալու օգտին: Ադրբեջանը ձգտում էր ճնշել անջատողական շարժումը, իսկ Հայաստանը սատարում էր այն։ Սա հանգեցրեց բախումների և ի վերջո լայնամասշտաբ պատերազմի: Երկու կողմից իրականացված էթնիկ զտումների և կոտորածների մասին հաղորդումների ֆոնին տասնյակ հազարավոր մարդիկ զոհվեցին և մինչև 1 միլիոնը՝ տեղահանվեց:

Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև վերջին ռազմական գործողությունները ցույց են տալիս, որ հակամարտությունը երբեք հեռու չէ: Թեև նրանք վերջերս բանակցություններ են վարել խաղաղության համաձայնագրի շուրջ, լարվածությունը մնում է բարձր, և եթե խաղաղություն լինի, դա, անշուշտ, փխրուն է: Անցյալ տարի մեզանից ոմանք Վեսթմինսթերյան դահլիճում բարձրաձայնեցին Լաչինի միջանցքի շրջափակման վերաբերյալ՝ Հայաստանից Լեռնային Ղարաբաղ մատակարարման հիմնական ուղին: Այն ժամանակ, մի քանի հարգարժան անդամները ընդգծեցին սովի և հումանիտար աղետի հավանականությունը: Ենթադրյալ ռուս խաղաղապահները լավագույն դեպքում դիտորդներ էին, իսկ վատագույն դեպքում՝ ակտիվորեն աջակցում էին տեղի հայ բնակչության նկատմամբ շարունակվող հալածանքներին։

Ցավոք սրտի, այն արդյունքը, որից մենք ամենից շատ վախենում էինք, իրականացավ անցյալ սեպտեմբերին, երբ իննամսյա շրջափակումից հետո ադրբեջանական զինուժը արտաքսեց հայ բնակչությանը: Քանի որ Հայաստանը 3 միլիոն բնակչությամբ փոքր երկիր է, Լեռնային Ղարաբաղից ավելի քան 100,000 փախստականների, ինչպես նաև 2020 թվականին պատերազմից հետո ևս 40,000 փախստականների ժամանումը ՀՀ էական ազդեցություն է ունեցել վերջինիս վրա։

Անցյալ ամիս Հայաստան այցելած Միջխորհրդարանական միության պատվիրակության անդամ էի։ Մենք հանդիպեցինք Լեռնային Ղարաբաղից մի խումբ փախստականների, ովքեր սարսափելի մանրամասներ նկարագրեցին շրջափակման և նրանց վերջնական վտարման վերաբերյալ: Նրանք նկարագրում էին, որ այսպես կոչված ռուս խաղաղապահներն արտոնյալ կարգավիճակով մեկնում էին Հայաստան, որը տեղի բնակչությունը չուներ, և ապրանքներ էին գնում միայն սովամահ եղած ժողովրդին զանգվածաբար ուռճացված գներով վերավաճառելու համար: Նրանք նկարագրել են բժշկական պարագաներ, վառելիք և նույնիսկ ջուր ձեռք բերելու դժվարությունը: Նրանք նկարագրել են շրջափակման բռնի ավարտը, երբ մարդիկ հրետակոծվել են իրենց տներում: Լսեցինք, թե ինչպես է հրետակոծությունը սկսվել ժամը 12.30-ին, երբ երեխաները դպրոցում էին և բաժանվում էին ծնողներից։ Նրանք նկարագրեցին այն քաոսը, երբ մարդիկ փորձում էին գտնել իրենց սիրելիներին, ինչպես նաև այն մարդկանց, ովքեր լքում էին իրենց տունը միայն հագուստները մեջքին: Երջանիկները վառելիք ունեին իրենց մեքենաներում, մյուսները պարզապես քայլեցին: 40 կմ ճանապարհը դեպի Հայաստան տևեց երեք օր՝ ադրբեջանական զինուժի շարունակվող ռմբակոծությունների պատճառով։
Փախստականներից շատերն այժմ մնում են ընտանիքի անդամների հետ սահմանամերձ քաղաքներում և Ջերմուկում և շրջակայքում, սակայն յուրաքանչյուր հայկական քաղաք տուժել է փախստականների հոսքից: Փախստականները, իհարկե, քննադատում են Ադրբեջանին, բայց նաև քննադատում են ռուս խաղաղապահների՝ իրենց պաշտպանելու ձախողման համար։

Մի շարք պաշտոնյաներ, որոնց մենք հանդիպեցինք, կարծում են, որ ռուսական ուժերը Մոսկվայի կողմից ուղղորդվել են անկայունության, այլ ոչ թե խաղաղության հաստատման համար: Սա կարծես թե հիմնավորվում է Կրեմլի հռետորաբանությամբ։ Պուտինի խոսնակ Դմիտրի Պեսկովը պնդել է, որ Ռուսաստանը մեղավոր չէ։ Նա ասել է, որ փախուստի համար «ուղիղ պատճառ չկա», պարզապես մարդիկ պատրաստ են հեռանալ։ Ռուս խաղաղապահների չմիջամտումը վտանգավոր նախադեպ է ստեղծում, որ միջազգային մարդասիրական իրավունքը կարող է խախտվել առանց հետևանքների և ստեղծում է ապագա ադրբեջանական ներխուժման վտանգը Հայաստան, օրինակ՝ դեպի Նախիջևանի էքսկլավ տանող ճանապարհն ապահովելու համար:

Շատերի համար ժողովրդի այս էթնիկ զտումը հիշեցնում է 1915-ից 1923 թվականների Հայոց ցեղասպանությունը: Հատկանշական է, որ մոտ 34 երկիր, այդ թվում՝ ԱՄՆ-ը, Կանադան և Ֆրանսիան, ճանաչել են պատմական ցեղասպանությունը, Մեծ Բրիտանիան չի կարողացել դա անել: Հերքելով պատմական ոճրագործության պաշտոնական ճանաչումը՝ Միացյալ Թագավորության կառավարությունը շարունակում է ապալեգիտիմացնել հայ համայնքի կրած հավաքական ցավը: 1999 թվականի Արտաքին գործերի նախարարության հուշագիրը բացահայտում է Մեծ Բրիտանիայի դիրքորոշման հիմքում ընկած դրդապատճառները: Դրանում ասվում է. «Հաշվի առնելով Թուրքիայի հետ մեր հարաբերությունների (քաղաքական, ռազմավարական, առևտրային) կարևորությունը… ցեղասպանության ճանաչումը գործնական օգուտ չի բերի Մեծ Բրիտանիային»: Ես կցանկանայի հարց ուղղել նախարարաին, թե արդյոք պատմական ցեղասպանությունը չճանաչելը պարզապես առևտրային գործընկերոջը հանգստացնելու փորձ է:
Վերադառնամ Հայաստանում տիրող իրավիճակին։ 2023 թվականի հոկտեմբերին ՄԱԿ Փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարի գրասենյակը սկսեց 97 միլիոն դոլար արժողությամբ փախստականների շտապ արձագանքման ծրագիրը՝ փախստականներին և նրանց Հայաստանում հյուրընկալողներին հրատապ մարդասիրական օգնություն և պաշտպանություն տրամադրելու համար: Այդ աջակցությունն ավարտվում է այս ամսվա վերջին, բայց ոչ մի փախստական չի կարողացել տուն վերադառնալ: Թեև եղել է միջազգային աջակցություն, որի համար Հայաստանի կառավարությունը երախտապարտ է, բայց շատ ավելին է պահանջվում։ 2020 թվականից ի վեր ԱՄՆ-ն հատկացրել է 28 միլիոն դոլար, սեպտեմբերից ի վեր ԵՄ-ն տրամադրել է 17,5 միլիոն եվրո, իսկ Ֆրանսիան՝ 27,5 միլիոն եվրո՝ 2023 թվականին: Մեծ Բրիտանիան մինչ օրս պարտավորվել է 1 միլիոն ֆունտ ստեռլինգ: Կարծում եմ, որ 1 միլիոն ֆունտ ստերլինգը լավ մեկնարկային կետ է, սակայն ավելին պետք է անել։  Հարց նախարարին, Միացյալ Թագավորությունն ինչպիսի հետագա ֆինանսական և մարդասիրական աջակցություն կցուցաբերի Հայաստանի կառավարությանը՝ Հայաստանում փախստականներին և նրանց հյուրընկալողներին աջակցելու համար։ Բացի օգնություն տրամադրելուց, Մեծ Բրիտանիայի կառավարությունը բարոյական պատասխանատվություն ունի տարածաշրջանում առաջնորդություն ցուցաբերելու համար: Նրանք պետք է ձեռնարկեն բոլոր դիվանագիտական ջանքերը՝ խթանելու Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև երկխոսությունը և օգնեն ստեղծելու պայմաններ իրական կայուն խաղաղության համար, որը թույլ կտա տեղահանված հայերին վերադառնալ տուն:

2023 թվականի հոկտեմբերին ՄԹ կառավարությունը փաստարկեց. «Կարևոր է, որ միջազգային մարդասիրական կազմակերպությունները անկախ մուտք ունենան… Ուստի մենք ողջունում ենք Ադրբեջանի որոշումը՝ թույլ տալ ՄԱԿ-ի գործակալություններին Լեռնային Ղարաբաղ՝ լրացնելու ԿԽՄԿ-ի շարունակական ջանքերը»: Սակայն, հաշվի առնելով, որ մեկ ամիս առաջ հայ բնակչությունը էթնիկ զտումների էր ենթարկվել, դա բավականին անիմաստ քայլ էր։

2024 թվականի հունվարին Մեծ Բրիտանիայի կառավարությունը հայտարարեց. «Մենք ողջունում ենք երկու երկրների՝ դեկտեմբերի 7-ի պատմական համատեղ հայտարարությունը, որում հայտարարվել են վստահության ամրապնդման կարևոր միջոցառումների մասին՝ ուղղված պատմական համաձայնության հասնելուն և տարածաշրջանում կայուն խաղաղության ապահովմանը»:

Այնուամենայնիվ, քիչ վստահություն կա, որ այդ խաղաղության համաձայնագիրը կպահպանվի»,- իր ելությւոմ նշել է նա։

Արձագանքելով պատգամավորին՝ ադրբեջանամետ պատգամավոր Դեյվիդ Դուգիթը, ում կինը ադրբեջանցի է, ասել է. «Հարգարժան անդամը նշում է վստահության պակասը, որ առաջընթացը դեպի խաղաղություն կպահպանվի։ Ես մի երկու հարց ունեմ։ Նախ, արդյոք նա ողջունում է այդ նպատակով Ադրբեջանի և Հայաստանի ղեկավարների ու արտգործնախարարների միջև երկկողմ պայմանավորվածություններն ու քննարկումները։ Երկրորդ, նա կարո՞ղ է բացատրել, թե ինչու կամ ումից է գալիս անվստահությունը»։

Ի պատասխան ադրբեջանամետ պատգամավորի՝ Մոնագան ընդգծել է՝ ցանկացած պայմանավորվածություն, որը ձեռք է բերվում, պետք է ողջունել:

«Ցանկացած առաջընթաց քայլ պետք է ողջունվի։ Իսկ թե ովքեր են մտահոգված, այն մարդիկ, ում հետ մենք խոսել ենք սահմանամերձ քաղաքներում, ովքեր տեսնում են ադրբեջանական ներխուժումները, ովքեր տեսնում են, թե ինչպես են զորքերը գալիս սահմանի վրայով, մեզ ասում են, որ իրենք չեն վստահում համաձայնագրին։

Հաշվի առնելով անցած վեց ամիսների իրադարձությունները՝ ես մտահոգված էի կարդալով, որ 2023 թվականի նոյեմբերին Ֆորին Օֆիսի պաշտոնյաները խրախուսում էին բրիտանացի գործարար առաջնորդներին օգտագործել շահութաբեր առևտրային հնարավորությունները Լեռնային Ղարաբաղում՝ աջակցելու նախագահ Ալիևի վերակառուցման օրակարգին: Սա ուղղակի հրաժարում է Մեծ Բրիտանիայի կառավարության բարոյական և էթիկական պարտականություններից: Դա նույնպես կեղծավորություն է։ Ինչպե՞ս կարող է Մեծ Բրիտանիայի կառավարությունը դատապարտել սեպտեմբերին Լեռնային Ղարաբաղում Ադրբեջանի «ուժի անընդունելի կիրառումը», իսկ հետո վեց շաբաթ անց խրախուսել բրիտանական առևտրային ներգրավվածությունը տարածաշրջանում: Կարո՞ղ է արդյոք նախարարը պարզաբանել բրիտանական բիզնեսին խրախուսելու՝ ողբերգական իրավիճակը շահագործելու պատճառները։
Չնայած միջազգային լրատվամիջոցների սահմանափակ ուշադրությանը՝ Հայաստանում իրավիճակը տեղում շարունակում է մնալ կրիտիկական։ Շտապ օգնություն է պահանջվում փախստականներին և նրանց աջակցողներին։ Երբ փախստականներին հարցրինք ապագայի հույսերի մասին, նրանք պատասխանեցին, որ պարզապես ցանկանում են վերադառնալ տուն։ Արդարադատության միջազգային դատարանը որոշում է կայացրել, որով Ադրբեջանին պահանջվում է «Ապահովեք, որ մարդիկ, ովքեր մեկնել են… և ովքեր ցանկանում են վերադառնալ Լեռնային Ղարաբաղ, կարողանան դա անել անվտանգ, անարգել և արագ...զերծ ուժի կիրառումից կամ ահաբեկումից»: Թեև Ադրբեջանի կառավարությունը հայտարարում է, որ վերադարձն անվտանգ է, փախստականները պարզ էին, որ դա անհնար է։ Նրանք սովամահ էին լինում, ռմբակոծվում և սպանվում, ուստի վերադառնալու նրանց հույսը չի կարող իրականանալ, իհարկե, ոչ այս պահին: Նախարարին ուղղված իմ վերջին հարցը սա է. ի՞նչ հայտարարություններ է նա արել Ադրբեջանի կառավարությանը փախստականների նկատմամբ վերաբերմունքի և Լեռնային Ղարաբաղում նրանց տներ անվտանգ վերադարձի վերաբերյալ»,- նշել է նա։