Պոզները՝ հայերի մասին. Նրանք ի ծնե ավելի մեծ են, քան ես` իմ մահվան ժամին

Վերջերս գրախանութներում և համացանցում հայտնվել է ռուս հանրահայտ հեռուստալրագրող, հաղորդավար, Ռուսաստանի հեռուստատեսային ակադեմիայի առաջին նախագահ Վլադիմիր Պոզների` «Հրաժեշտ պատրանքներին» խորագիրը կրող ինքնակենսագրական գիրքը:

Գիրքը նա գրել է ավելի քան 20 տարի առաջ, անգլերենով: ԱՄՆ-ում այն 12 շաբաթ գտնվել է «The New York Times» թերթի՝ ամենաշատ վաճառվող գրքերի ցուցակում:

Գրքի ռուսերեն թարգմանությունն ավարտվել է միայն 18 տարի անց՝ 2008 թվականին:

Գրքում հեղինակը պատմում է իր կյանքի և ստեղծագործական ուղղու մասին, վերլուծում անցյալի և ներկայի դասերը, մտորում ապագայի մասին: Գրքի գլուխներից մեկը նվիրված է Հայաստանի վերաբերյալ հեղինակի հիշողություններին:

«Մի անգամ մութ գիշերով հայտնվեցի Սևանից ոչ հեռու գտնվող սարերում, որոնց գոյությանը սպառնում էր թունելի կառուցման ծրագիրը։ Հենց այս թեմայով էի Երևանում նյութեր հավաքում։ Երկար ու շոգ օր էր. օդորակիչների մասին լսած էլ չկային։ Օրվա վերջին ինձ` տանջվածիս, նստեցրին «Վոլգա» և տարան չգիտեմ ուր։ Քնեցի մեռած քնով։ Բացելով աչքերս` մեքենայի պատուհանից սև թավշյա երկինք տեսա` ողողված աներևակայելի չափերի աստղերով, որոնք այնքան ցածր էին կախված, որ թվում էր` ձեռքով դիպչել կլինի։

Հանկարծ նկատեցի լուսինը, ավելի շուտ` դրա կեսը. Այն, կարծես, հեքիաթային մակույկ, կողքի ընկած լող էր տալիս երկնքում: Մանուկ ժամանակ «Հազար ու մի գիշերվա» հեքիաթներն ընթերցելիս` սիրում էի ուսումնասիրել պատկերազարդ նկարները, որոնցում մինարեթների աշտարակների վրա լողում էր կողքի պառկած կիսալուսինը։ Այդ ժամանակ կարծում էի, որ դա երևակայության թռիչք է` սյուժեների մտացածինությանը համապատասխան։ Ես հասկանում էի, որ կիսալուսինը չի կարող կողքի պառկած լինել։ Եվ ահա այստեղ` Սևանի ափին, ես բացահայտեցի, որ նկարները կարող են իրական լինել, որ «Հազար ու մի գիշերվա» հեքիաթներն իմ գլխավերևում են` մնում է ձեռք մեկնել...Բայց հայկական այդ գիշերով ինձ նոր բացահայտումներ էին սպասում:

Գնում-գնում էինք, հանկարծ հասանք լեռներում թաքնված մի գյուղի։ Վարորդը մեքենան կանգնեցրեց տնակներից մեկի առաջ։ Ես հետաքրքրվեցի, թե ինչո՞ւ կանգ առանք, և նա պատասխանեց, որ այստեղ ապրում են իր ընկերները, և որ ինքը սոված է, իսկ տան տերերը մեծ ուրախությամբ կկերակրեն մեզ։ Շուրջբոլորը լիակատար մթություն էր, որևէ լույս չէր վառվում, գիշերվա մեկն էր, կամ` երկուսը. բնականաբար բոլորը քնած էին արդար քնով։ Ես պատկերացրի մարդկանց վիճակը, որոնց գիշերվա չգիտեմ քանիսին արթնացնում են` Մոսկվայից ժամանած անցորդին կերակրելու համար։ Բայց նաև հասկանում էի, որ վիճելն անիմաստ է։ Վարորդը դուրս եկավ մեքենայից, նեղլիկ արահետով մոտեցավ տնակին ու թակեց դուռը։ Լույսը վառվեց, դուռը կիսով չափ բացվեց, և ես լսեցի ինձ բացարձակ անհայտ լեզվով ոչ բարձր խոսակցության հատվածներ։ Հետո վարորդը վերադարձավ ու ծխելով մանրամասնեց. «Նրանք մեզ մի քիչ ավելի շուտ էին սպասում»։ «Չէ հա,- մտածեցի ես,- ես էլ հավատացի քեզ»։ Այնպիսի լռություն էր, որ մեր շնչառությունը մեզ բարձր էր թվում։ Հանկարծ տան բոլոր լույսերը միացան, դուռը բացվեց և ինչ-որ տղամարդ բարձրաձայն ռուսերեն ասաց` համեցեք (Заходите!)։

Տունը փոքր էր, փայտե պատերով ու հատակով, համարյա առանց կահույքի. ամեն ինչ վկայում էր ծանր ու աղքատ կյանքի մասին։ Չգիտես ինչու, հիշեցի Մեծ Ընկճախտի տարիներին Օկլահոմայի ֆերմերական տների լուսանկարները։ Բայց այդ պահի տեսածս Ամերիկայում չէր, և 30-ական թվականները չէին։ Աչքովս ընկավ տարբեր ճաշատեսակներով լեցուն սեղանը. ուտելիքը կբավարարեր տասը հոգու։ Տանտերը պինդ սեղմեց ձեռքս ու ներողություն խնդրեց, որ պետք է շտապ դուրս գա գործերով:

Շուտով պարզ դարձավ, որ տանտերը դուրս էր եկել «սպասված» հյուրի համար խորովածի գառնուկ մորթելու։ Սպասելիս՝ ուսումնասիրում էի սենյակը։ Մի անկյունում մահճակալ էր դրված, վրան պառկած էր մի ծեր կին։ Ոչ, ծեր չէ, հինավուրց։ Նա ինձ էր նայում մեծ անթարթ աչքերով, որոնք չլսված տխրություն էին արտահայտում։ Թվում էր` այդ աչքերը տեսել են ամեն բան` և՛ Հայաստանի ծաղկունքն ու փառքը, և՛ տառապանքները, և՛ հռոմեական անհաղթ լեգիոնների, բյուզանդացի բռնակալների, պարթև աղեղնավորների ու ձիավորների, անգութ թաթարների, Թեմուր քարե բռունցքի, Օսմանյան կայսրության կռացած յաթաղանների դեմ հերոսական պայքարը...նա տեսել էր այդ ամենը, այդ կնոջ աչքերում դարերի իմաստությունն էր ննջում, և նայելով այդ աչքերին՝ ինձ փոքր ու մերկ էի զգում։

Շրջվեցի ու տեսա հետևս կանգնած յոթ տղաներին։ Ուս ուսի տված, բացարձակ միանման` նրանք հագել էին իրենց տոնական կոստյումները` մեծից փոքր՝ շարք կանգնած։ Ամենաբարձրահասակը, կարծես, այդքան էլ մեծ չէր` մի տասնմեկ տարեկան կլիներ, բայց դեմքը շատ մեծական էր, այդ պատճառով 16-ամյա տղան միաժամանակ և՛ մեծ, և՛ փոքր էր երևում իր տարիքից։ Այդ ամենի մասին ես հետո հիշեցի...

Իսկ այդ պահին ինձ ցնցեցին երեխայի աչքերը. դրանք չէին տարբերվում պառավի աչքերից։ Ու տարօրինակ, անհարմար զգացում ունեցա. ինձ էին նայում երեխաներ, որոնք ի ծնե ավելի մեծ էին, քան ես` իմ մահվան ժամին։ Այդ պահին հասկացա, որ իմ կրած մշակույթը, իմ քաղաքակրթությունը ոչինչ է` նրանց պահպանածի համեմատ։ Այդ մարդկանց հաջողվել է գոյություն պահպանել որպես ազգ, պահպանել լեզուն, մշակույթը, հողը (թեպետ ոչ լիովին): Այս մարդիկ ուղիղ ժառանգներն են նրանց, ովքեր ապրել են մինչև Հռոմը, ավելի վաղ, քան Հին Հունաստանը. նրանք դեռևս առաջին փարավոնների ժամանակների եգիպտացիների ժամանակակիցն են։

Երբ նստեցինք սեղանի շուրջը, տանտիրոջ կինը չմիացավ մեզ։ Պառավը շարունակում էր պառկած մնալ` հայացքը հառած դեպի մեզ, իսկ ընտանիքի մայրը նստեց նրա մոտ և սկսեց հետևել, թե ինչպես ենք հյուրասիրվում։ Հենց դա ինձ վհատեցրեց ու զայրացրեց, և խոսեցի այդ մասին վարորդի հետ մեկ-երկու ժամից` այն բանից հետո, երբ հրաժեշտ տվեցինք ամբողջ ընտանիքին (ինչին ի պատասխան պառավը թեթևակի գլխով արեց, տանտիկինը տեղից չշարժվելով ժպտաց, իսկ երեխաները հերթով մոտեցան, ձեռքս սեղմելով հրաժեշտ տվեցին, ընտանիքի հայրն էլ արջի պես ողջագուրվեց)։

- Սա ինչ բան էր,- փրփրեցի ես,- ինչո՞ւ այդ դժբախտ կնոջը թույլ չտվին մեր սեղանին նստել։ Վերջապես մենք քսաներորդ դարի վերջին քառորդում ենք ապրում ու իբր՝ առաջադեմ երկրում։

Վարորդը գլուխը տարուբերեց և ասաց.

- Չես հասկանում, դու բան չես տեսնում։ Չնկատեցի՞ր։ Ամեն անգամ, երբ տերը ելնում էր տեղից, որ կենաց ասի, կանանց էր նայում, որ թույլտվություն ստանա։ Գլխի չընկա՞ր որ կի՛նը նրան թույլ տվեց գառը խորովածի համար մորթել։ Եթե երկու կանայք թույլ չտային, նա մեզ չէր թողնի տուն մտնել։ Այդ ձեր կանայք են նույն սեղանին նստում ձեզ հետ, բայց ոչինչ չեն որոշում, իսկ մերն այդպես չէ։ Մենք կնոջը լսում ենք, քանի որ նա է կյանքը, նա է սկիզբն ամենի։ Իսկ դու սեղան, հա սեղան...

Հերթական անգամ կուրացած սեփական մշակույթից, սեփական ավանդույթներից, ես մեծամտորեն վերաբերեցի այլ մշակույթին ու հետևության եկա, թե այս ժողովուրդը կանանց երկրորդ կարգի մարդ է համարում։ Մասնակիորեն, կարծում եմ, որ ես, այդուամենայնիվ ճիշտ էի, բայց ճիշտ էր և վարորդը, որ քմծիծաղում էր արտաքին «հավասարության» վրա, որից գոռոզանում ենք մենք` արևմուտքի քաղաքակրթության ներկայացուցիչներս։ Մի խոսքով, ես էլի մի դաս ստացա. «Մի դատիր, եթե նյութին անծանոթ ես...»։