«Կոտրելով լռությունը». Ալան Ուայթհորն. Ուզում եմ, որ երեխաներս ու թոռներս ապրեն ավելի լավ՝ առանց ցեղասպանությունների աշխարհում

Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի հետ կապված՝ Aysor.am-ը ներկայացնում է հատուկ նախագիծ, որի շրջանակներում անդրադառնում ենք  մշակութային, գիտական, հասարակական նախագծերին: Այսօր զրուցել ենք կանադահայ բանաստեղծ և գիտնական, Կանադայի Թագավորական ռազմական քոլեջի (Քենսինգթըն) պրոֆեսոր Ալան Ուայթհորնի հետ: Նա մի շարք գրքերի հեղինակ է` «Արդար բանաստեղծություններ. անդրադարձ Հայոց եղեռնին», «Նախնիների ձայները. ինքնություն, ազգային արմատներ և վերհիշելով եղեռնը», «Հայոց եղեռնը. դիմակայություն անտարբերության իներցիային» և այլն:

Նշենք, որ նրա բանաստեղծությունները մեջբերվել են Կանադայի կառավարության կողմից՝ Հայոց ցեղասպանության ճանաչմանը նվիրված խորհրդարանական քննարկումների ժամանակ: Ալան Ուայթհորնը Երևանում էր «Գրական տապան 2015»-ի շրջանակներում:

-Պարոն Ուայթհորն, հիշու՞մ եք՝ ինչպես առաջին անգամ իմացաք, լսեցիք  Հայոց ցեղասպանության մասին:

-Իմ մայրը հայ է (ժպտում է- հեղ.): Մեծ մայրս՝ տատիկս, Ցեղասպանությունից է փրկվել: Նա մոտ 10  տարի ապրել է փախստականների ճամբարում ու ամբողջ կյանքում այդպես էլ երբեք չի իմացել իր իրական անունն ու տարիքը: Փրկվելուց հետո նա հայտնվել է Հունաստանում ու որդեգրվել հայկական ընտանիքի կողմից: Հետագայում ծնվել է մայրս:

Եթե անկեղծ լինեմ՝ մայրս գրեթե երբեք չէր պատմում Հայոց ցեղասպանության մասին իր լսած պատմությունները:  Ավելի շատ բան իմացել եմ, օրինակ, մորաքրոջիցս:

Հիշում եմ՝ 1980-ականներին, երբ ես սկսեցի Ցեղասպանության հետ կապված ուսումնասիրությունները՝ դա անում էի անձամբ ինձ համար: Հասկանալու համար, թե ինչպես է եղել այդ ամենը: Հիշում եմ՝ հիմանակնում գտնում ու կարդում էի համաշխարհային ու կանադական մամուլ, որը տպագրվել էր 1915 թ.-ին: 

-Ուսումնասիրությունները սկսելուց հետո ո՞րն էր առաջին բացահայտումը Ձեզ համար:

-Կար նման բացահայտում: Հստակ հիշում եմ, որ շատ զարմացած էի այն փաստով, թե որքան շատ էին գրում տեղի ունեցող Ցեղասպանության մասին հենց 1915թ.-ին: Օրինակ՝ The New York Times-ում, Տորոնտոյի թերթերում: Ես զարմացած էի, թե նույնիսկ այն ժամանակ ինչ տեղեկացված էր աշխարը՝ թերթերից, հեռագրերից, միսիոներներից, դեսպաններից: Տեղեկացված էր ու լռում էր:

Այսպիսով ես հավաքեցի իմ բոլոր ուսումնասիրությունները մեկ փաթեթի մեջ և ուղարկեցի այն լրատվամիջոցներին: Այդպես էլ սկսվեց իմ կարիերան: Ինձ սկսեցին հրավիրել մամուլի ասուլիսների, քնանրկումների: Դրանից հետո ես հրատարակեցի 5 գիրք՝ Հայոց ցեղասպանության թեմայով: Դրանցից երեքը բանաստեղծությունների ժողովածուներ են, իսկ մյուս երկուսում տեղ են գտել էսսեներ:

Ամենավերջին գիրքս Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ առաջին հանրագիտարանն է, որն ավելի քան 400 էջ ունի: Դրանում տեղ են գտել Հայոց ցեղասպանության մասին ականատեսների պատմությունները, 1915 թ.-ի փաստաթղթերը, ժամանակագությունը՝ ամեն բան Ցեղասպանության մասին: Նախատեսվում է նաև, որ բացի տպագրվածից կլինի նաև այս հանրագիտարանի էլեկտրոնային տարբերակը:
Այնպես որ՝ աշխատում եմ, չնայած նրան, որ մոտ 7 տարի առաջ թուրքական կառավարությունը փորձեց լռեցնել ինձ:

-Ինչպե՞ս:

-Մի քիչ դժվար է հիմա խոսել այդ մասին: Կա ինֆորմացիա, որը հրապարակային չէ: Ընդհանուր առմամբ ավելի կարևոր է այն, որ ինձ լռեցնելու փորձին ի պատասխան՝ ես հրատարակեցի մի նոր գիրք (ժպտում է-հեղ.):

Այն Ցեղասպանության թեմայով բանաստեղծությունների ժողովածու էր ու իմ խոսքն այն մասին, որ՝ ո′չ, ես չեմ լռելու:

-Խոսեցիք Ձեզ լռեցնելու փորձի մասին: Իսկ հանդիպե՞լ եք ազգությամբ թուրք Ձեր գործընկերների հետ: Գիտական շրջանակների մարդկա՞նց, ովքեր չեն ժխտում տեղի ունեցածը:

-Ես աշխատել եմ ցեղասպանագետների հետ ամբողջ աշխարհից, այդ թվում՝ թուրքերի հետ: Շատ լավ գիտեմ Թաներ Աքչամին: Շփվել եմ նաև թուրք քաղաքացիական ակտիվիստների հետ: Շատ թուրք գիտնականների հետ միասին դասավանդել եմ հայկական ամառային դպրոցում: Նաև աշխատել եմ շատ երիտասարդ ուսանողների, այդ թվում՝ թուրքերի հետ, ովքեր ունեին մագիստրական կամ ասպիրանտական աստիճան և մենք շարունակեցինք զրուցել Հայոց ցեղասպանության մասին նույնիսկ մեր դասերից հետո:

Գիտեք, ցեղասպանության մասին նրանց գիտելիքները դժվար է ընդհանրացնել: Անհատական էր այդ հարցը՝ ոմանք շատ տեղեկացված էին, ոմանք՝ ոչ այդքան: Եթե ամբողջացնեմ՝ այդ երկու շաբաթանոց դասընթացի հիմնական նպատակը հենց տեղեկացնելն էր՝ Հայոց ցեղասպանության մասին՝ ընդհանուր ցեղասպանությունների կոնտեքստում:

- Հայոց ցեղասպանությունը 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանությունն էր ու, ցավոք, ոչ վերջինը:  Հաճախ ասում են՝ ինչպես հայերից սկսվել է, այնպես էլ՝ հայերը պետք է վերջակետ դնեն:  Այն առումով, որ  հայերը շատ անելիք ունեն ոչ միայն սեփական ցեղասպանության ճանաչման, այլև՝ առհասարակ ցեղասպանությունների կանխարգելման տեսանկյունից: Ի՞նչ եք Դուք կարծում, ու արդյոք հայերն իսկապես պե՞տք է ստանձնեն այդ, այսպես ասած, միջազգային դատավարի դերը:

-Երկու բան կցանկանայի ասել: Նախ այն, որ Հայոց ցեղասպանությունը պետք է համարել 20-րդ դարի ոչ թե առաջինը այլ՝ առաջիններից մեկը, քանի որ դրանից առաջ եղել է ևս մեկ ցեղասպանություն Գերմանիայի կողմից:

Բացի այդ, Հայոց ցեղասպանությունը՝ այո, չեղավ նաև վերջինը, որովհետև մինչև հիմա էլ թուրքերը չեն շարունակում սպանել, բայց շարունակում են ժխտել իրենց սպանությունները: Ու սա էլ Ցեղասպանություն է:

Ցեղասպանություն վերապրած ցանկացած ազգ՝ լինի դա հայ, լեհ, հրեա, պետք է կարողանա ներկայացնել իր ազգի պատմությունը և դրանով իսկ կանխարգելել հետագա ցեղասպանությունները:

Հայաստանն ու Երևանը պետք է կարևոր դեր խաղան ցեղասպանությունների կանխարգելման, մարդու իրավունքների իրազեկման գործում: Օրինակ՝ պետք է որոշակի դասընթացներ լինեն, որոնց ժամանակ ուսանողները կտեղեկացվեն այս ամենի մասին: Ինձ խնդրել էին անցկացնել նման դասընթաց, սակայն ես այնքան էի զբաղված այս հանրագիտարանի ստեղծմամբ, որ ուղղակի ժամանակի պատճառով չկարողացա: Միգուցե 101-րդ տարելիցին հնարավոր կլինի ավելի բարձրացնել իրազեկվածությունն այս հարցի շուրջ:

-Հաճախ ասում են՝ 100-րդ տարելիցը ջրբաժան է, սահման, որով ցավից պետք է անցում կատարել իրական պայքարի:

-Գիտեք, ես կարծում եմ՝ այդ ցավը, սուգը միշտ էլ կլինեն: Բայց այս տարվանից հետո էլ մենք պիտի շարունակենք սովորել, փնտրել, հասկանալ ու սովորեցնել նաև մյուսներին:

-Որպես ամփոփում՝ Ձեր նոր աշխատանքների մասին:

-2015 թ.-ից հետո ես խոստացել եմ կնոջս, որ մի փոքր կհանգստանամ (ծիծաղում է-հեղ.): Բայց նա գիտի նաև իրականությունը, որ ես, միևնույն է, գրելու եմ ու սովորեցնելու եմ Հայոց ցեղասպանության մասին: Ես այս պահին խոսում եմ նաև որպես հայրիկ ու պապիկ: Ես ուզում եմ, որ երեխաներս ու թոռներս ապրեն ավելի լավ աշխարհում, աշխարհում՝ առանց ցեղասպանությունների: Այնպես որ, ես չեմ կարող լռել ու չեմ կարող ուղղակի հանգստանալ: Շարունակելու եմ աշխատել: