Տղերքը. Պետոն. Զինվորի առջևից գնացողն ու հզոր ժպիտով հրամանատարը

Aysor.am-ը սկսում է իր նոր` «Տղերքը» հեղինակային շարքը, որի ընթացքում կպատմենք  ազատամարտի, ազատամարտիկների, նրանց ընտանիքների մասին: Կներկայացնենք տղերքի մասին դեռ չպատմած պատմություններ:

Շարքի առաջին հերոսը հրամանատար Պետրոս Ղևոնդյանն է՝ Պետոն (ծնվել է 1964թ. հունվարի 30-ին, զոհվել՝ 1994 թ. փետրվարի 14-ին: Մասնակցել է Նոյեմբերյանի, Շամշադինի, Շահումյանի, Քարվաճառի և մի շարք այլ շրջանների ազատագրական մարտերին: Եղել է Շուշիի առանձնակի գումարտակի փոխհրամանատարը): 

Տղերքը. Պետոն

 
«Տղե'րք, հիշու՞մ եք, որ փոքր էինք...»

Հրամանատար Պետոյի տուն գնում եմ նրա երկու մարտական ընկերների՝ Հրաչի և Դանիելի հետ: Ճանապարհին պատմում են՝ սա Կարոտի տունը, սա Հրաչի, սա բոյով Արմենենց... Պռոշյանում գրեթե ամեն տուն իր հերոսն ունի ու ոչ մի տան հերոս ուրիշինը չէ:

Պետոյենց տան մոտ մեզ դիմավորում է նրա ավագ եղբոր՝ Գագիկ Ղևոնդյանի որդին՝ Վարդանը: Գիտեմ՝ Վարդանը 14 տարեկանում հոր ու հորեղբոր հետ Արցախ է մեկնել, երբ հարցնում եմ՝ համեստորեն սկսում է այլ բան պատմել ու ցույց է տալիս բակում կայանված հին «Մոսկվիչը».

«Այ սա նկարի, պատերազմով անցած, Արցախ գնալ-գալու «Մոսկվիչ» էր...»,- ասում է:

Ձախից՝ Պետոյի մարտական ընկեր Հրաչը և Պետոյի եղբորորդի՝ Վարդանը:

Վարդանը՝ Պետոյի տան դիմաց

Տան մոտ Պետոյի մարտական ընկեր Հրաչը մի պահ կանգնում է ու ծիծաղելով պտտվում մեր կողմ.

«Տղե'րք, հիշու՞մ եք, որ փոքր էինք, Պետոյենցն էն հին, կանաչ, ցածր դարպասն էր, մի օր վազելով եկա իրանց տուն, գլուխս տվեցի էդ դարպասին: Մինչև ինձ հետ բերեցին, կապկպեցին, արյունը մաքրեցին հորքուրիդ հոգին դուրս եկավ Վարդա'ն»,- ասում է Հրաչն ու նրան ընդհատելով Դանիելը Պետոյենց տան հետ կապված իր պատմությունն է հիշում.

«Ես էլ էն եմ հիշում, որ Ղարաբաղի տարիներին այ ընդեղ մի հատ թթի ծառ կար: Դե ես ու Հրաչը Պետոյից, Կարոտից փոքր էինք տարիքով, իրանք 25-26 տարեկան էին, մենք՝ 17-18: Ամեն ձև համոզում էինք, որ մեզ էլ տանեն հետները: Ղարաբաղ գնալը ոնց որ վարակ լիներ, ասում էինք՝ ո՞նց մեր ընկերներն ընդեղ լինեն, մենք՝ ստե՞ղ: Վերջը մի անգամ մի կերպ համոզեցի: Պետոն ասեց՝ վաղը կգնանք Ղարաբաղ, առավոտը 10-ին եղի մեր տան դիմաց, հաստատ կգնանք: Դե ես էլ սաղ գիշեր չքնեցի: Առավոտը վեցն էր, դեռ նորմալ լույսը չբացվաց, եկա նստեցի էդ թթի ծառի տակ ու սկսեցի սպասել: Մի երկու ժամ անցավ, Պետոն տեսավ ինձ պատուհանից, գոռաց՝ այ տղա, էս ժամին ի՞նչ գործ ունես ստեղ: Ասեցի՝ վեցից եմ եկել, որ չխաբեք ու շուտ, առանց ինձ գնաք Ղարաբաղ...»:
 
«Երբ հարցնում էինք` ի՞նչ կա, Պետո', ասում էր` դե կռիվ ա էլի պապ...»

Ներս ենք մտնում: Փոքրիկ այգի է ու դեպի տուն տանող աստիճաններ:

Տանը Պետոյի քույրն է՝ տիկին Անահիտն ու հայրը՝ Արշալույս հայրիկը: Առաջինը, որ նկատում եմ՝ պատից կախված մեծ եռագույնն է, կողքին՝ Հայաստանի և Արցախի քարտեզը:

Պետոյի հայրը՝ Արշալույս Ղևոնդյանը

«Ինչպե՞ս եք»,- հարցնում եմ Արշալույս հայրիկին:
«87 տարեկան եմ, ինչպե՞ս պիտի լինեմ: Էն ժամանակ ջահել էինք...»,- պատասխանում է Պետոյի հայրը. փորձում եմ տեղափոխվել «էն ժամանակ»:

«Կռվի տարիները հիշու՞մ եք»,- հարցնում եմ:

«Հիշում եմ, որ կռիվ կար: Երեխեքը գնացել էին ընդեղ: Ինչ եղել՝ ընդեղ ա եղել: Ինչ արել՝ իրանք են արել, ես ի՞նչ պատմեմ»,- պատասխանում է ու շարունակում.

«Որ տնից գնաց Պետոն... Ով ինչ ուզում ա թող ասի, հա` հայրենիքի պաշտպաններն են, գնացել են, շատ լավ են արել, բայց որ ասեմ ծնողներն ուրախ-ուրախ են ճանապարհել` չէ: Միաժամանակ չէինք էլ արգելում: Իրանք ընկերներով ստեղ մի քանի օր հավաքվում էին, գնում գալիս էին, ինչ-որ բաներ էին խոսում: Մի օր էլ ուշ ժամ էր, եկավ տուն, մենք արդեն պառկած էինք: Ասեց` գնում եմ: Ասեցի` չեմ ուզում գնաս, բայց որ գնում ես` քեզ հաջողություն... Հարցրի՝ ինչո՞վ եք գնում, Պետո: Ասեց` զենք կգտնենք, կգնանք: Հետո էլ երբեք ոչինչ չէր պատմում կռվի մասին: Երբ էլ կասեինք` ի՞նչ կա, Պետո', կասեր` դե կռիվ ա էլի պապ...»,- հիշում է Արշալույս հայրիկը, նայում Պետոյի մարտական ընկերներին ու բոլորը լռում են:

«Գիտե՞ք, ամեն անգամ երբ հարցազրույցների ժամանակ մեզ հարցնում են՝ ինչպե՞ս Պետոն գնաց Արցախ, դժվարանում ենք պատասխանել, որովհետև նախ Պետոն սկզբում Արցախ չի գնացել: Գնացել է Նոյեմբերյանի, Շամշադինի շրջանի սահմանամերձ գյուղեր ու մասնակցել դրանց ինքնապաշտպանությանը»,- զրույցին միջամտում է Պետոյի եղբորորդին՝ Վարդանն, ու շարունակում.

«Հիմա քիչ է նշվում, բայց մեր ազատամարտի առաջին հաղթական մարտերը հենց Շամշադինի գյուղերում էին, որից հետո նոր Պետոն գնաց Արցախ»:

Պետոյի քույրը՝ տիկին Անահիտն էլ ավելացնում է, որ ավելի ճիշտ կլիներ ասել՝ «Ինչպե՞ս Ղևոնդյանների ընտանիքը մասնակցեց ազատամարտին, որովհետև Պետոյից բացի Արցախ էին գնացել նաև նրա ավագ եղբայրն ու Վարդանը, անգամ Պետոյի տատիկն է իր ներդրումն ունեցել հաղթանակում...»:

Պետոյի եղբորորդին՝ Վարդանն իր աղջկա հետ

«Ինչպե՞ս Ղևոնդյանների ընտանիքը մասնակցեց ազատամարտին»

«Գիտե՞ք՝ ինձ թվում է մարդն ուղղակի չի կարող իմանալ, որ` ըհը, այնտեղ կռիվ է ու վեր կենա գնա»,- ասում է տիկին Անահիտն ու նշում է՝ ամեն մեկը պիտի անցնի իր ճանապարհը:

Ղևոնդյանների ընտանիքի ճանապարհը սկսվում էր վանեցի հորեղբորից, ով փոքր տարիքից Պետոյին ու նրա քույր-եղբայրներին պատմում էր ֆիդայինների պայքարի մասին պատմություններ.

«Հիշում եմ` երեխաներ էիք, մեր հասակակիցները դրսում խաղում էին, իսկ մենք հորեղբորս առջև ծնկած լսում էին, թե էս ինչ է պատմում մեզ: Հաջորդ սերունդը` եղբորս երեխաներին, Վարդանենց, որ պիտի քնացնեի` նույնն էր: Պատմում էի Սասունցի Դավիթն ու հետո զգում էի, որ օրինակ Վարդանը չափից շատ էր վառվում այդ գաղափարներով: Անգամ մի պահ վախենում էի, որ այդքան փոքր տարիքում պայքարի գաղափարով այդպես շատ է ոգևորվում»,- պատմում է տիկին Անահիտն ու վերադառնում Արցախյան ազատամարտի օրեր.

«Պիտի ասեմ, որ առաջինը տնից Արցախ գնաց ոչ թե Պետոն, այլ նրա ավագ եղբայրը՝ Գագիկ Ղևոնդյանը, Վարդանի հայրը, ով Արցախում նաև բազմաթիվ նկարահանումներ է կատարել: Հիմա ինքն արտերկրում է: Այ Պռոշյանից դուրս եկած առաջին ջոկատը եղել է Գագիկի և Կարոտի գլխավորությամբ: Լավ հիշում եմ, որ Պետոն մոտեցավ ինձ առանձին ասեց` մի' թող, որ Գագիկը գնա` ես կգնամ: Գագիկն այդ ժամանակ ամուսնացած էր, երեք երեխա ուներ: Ասեցի` Պետ, ո՞նց կլինի տենց: Ասեց` ես կգնամ համ իմ փոխարեն կկռվեմ, համ էլ` ախպորդ: Բայց Գագիկն էլ գնաց, Պետոն էլ: Հետո՝ Վարդանն էլ միացավ նրանց»,- ասում է տիկին Անահիտն ու ավելացնում.

«Անգամ մեր 90 տարեկան տատն էր մասնակցում տղաների գործերին: Բոլորը գիտեին, եթե կարևոր բան է պետք ի պահ տալ, ուրեմն միանգամից վստահում էին Պետոյի տատիկին: Մի անգամ դեպք եղավ, Պետոն իր մարտական ընկերենրից մեկին ուղարկել էր, որ մեր տնից, իր սենյակից մի քանի բան վերցնի: Տղան եկավ, որ տատիցս Պետոյի սենյակի բանալին վերցնի, ասեց՝ տատ ջան, ինձ Պետոն ա ուղարկել: Տատին էլ, թե՝ լավ է, որ քեզ Պետոն է ուղարկել, բայց դու Պետոն չես, իսկ բանալին իրենից եմ ստացել, միայն իրեն էլ կտամ: Այդպես էլ չտվեց...»,- ու ծիծաղում ենք բոլորը...

Պետոյի անձնական իրերն, այդ թվում՝ հայտնի գլխարկը

Վարդանից հարցնում եմ՝ ինքն ինչպե՞ս գնաց պատերազմ.

«14, 15 տարեկան էի»,- սկսում է նա ու ես մի րոպեով դադարում եմ լսել շարունակությունն ուղղակի անընդհատ մտածելով նրա նշած տարիքի մասին:

«Պետոյին խնդրեցի, որ ինձ էլ հետը տանի: Ասեց հետս չեմ տանի՝ մեքենա կա մոտ օրերին, կասեմ, դրանով կգաս: 1992թ. էր՝ հունիս, հուլիս ամիսները. գնացի: Շուշիում արդեն կազմավորված առանձնակի գումարտակը, որի փոխհրամանատարն էր Պետոն, վարժանքներ էր անցկացնում նոր եկած տղերքի համար: Դե ես էլ սկսեցի մասնակցել վարժանքներին: Պիտի ասեմ, որ այս գումարտակի առավելությունն էլ հենց նրանում էր, որ երբեք անփորձ մարդուն չէին ուղարկու մարտի դաշտ: Կարող է վարժանքները մեկ ամիս տևեին, կարող է՝ երեք, բայց քանի դեռ մարդը լիովին պատրաստ չէր՝ նրան մարտի չէին ուղարկում: Պատերազմ էր, մենք էլ կարելի է ասել, ազարտ էինք ընկել էդ պատերազմում...»,- պատմում է Վարդանն, ով կռվից հետո էլ շարունակել է իր ծառայությունը մի շարք զորամասերում ու հիմա պահեստազորի մայոր է:

«Ինչ կռիվ եղել ա, Պետոն առաջինը, զինվորի հետ գրավել ա պոստը, մի քանի ժամ պահել ա, նոր իջել ա թիկունք: Ինքը ուրիշ հրամանատարների նման վիլիսից երբեք հրամաններ չէր տալիս»

Պետոն երբեք չի սիրել իր հետ մարդ տանել պատերազմ՝ հիշում է Դանիելը.

«Այնպես էր ստացվել, որ առաջին անգամներն, ում տարավ՝ զոհվեցին… Դրանից հետո ասում էր տեղս գիտեք, թե ուզում եք՝ եկեք, բայց ես չեմ տանելու»,- պատմում է Դանիելն ու շարունակում, որ Պետոն միշտ բոլոր մարտերի ժամանակ առաջին գծում էր.

«Ինչ կռիվ եղել ա, ինքն առաջինը, զինվորի հետ գրավել ա պոստը, մի քանի ժամ պահել ա, նոր իջել ա թիկունք: Սա էր Պետոն: Ինքը կյանքում ուրիշ հրամանատարներին նման վիլիսից ռացիայով գործողություն չէր ղեկավարում: Մարդիկ կային՝ նստում էին Ստեփանակերտում կամ Շուշիում ու կապ էին տալիս` խոխա խփի սրան, դու էս վերցրա, դու` էն: Բայց Պետոն միշտ զինվորի հետ էր ու միշտ ինքն էր առաջինը գնում, նոր` հետևից տանում զինվորին»:

Ազատամարտիկը հիշում է, որ մի պահ իրենց գումարտակը կիսվել էր՝ մի կեսը Լաչինի կողմում է մնացել, մյուսը՝ Սրխավենդում. «Մենք Սրխավենդում էինք, մեկ էլ մի օր Պետոն եկավ, թե՝ Դանիել գնացինք, բայեվոյ ենք գնում: Նստեցինք վիլիս, տեսնեմ՝ դեպի Լաչին ա քշում: Ասում եմ` Պետո, էս կարո՞ղ ա տուն ենք գնում: Պատասխանում ա` չէ, գնում ենք Լաչինի թևին օգնություն, նեղն են տղերքը: Ո՞նց Պետո, երկուսո՞վ օգնություն` զարմացած հարցրի ես. այ սենց էր ինքը…»:

«Դանիել, հիշու՞մ ես, որ այդ օրերին քեզ ուղարկել էին Պռոշյան լուր բերելու»,- զրույցին միջամտում է տիկին Անահիտը.

«Ուրեմն 1992 թ.-ն էր: Կարոտի դեպքն արդեն եղել էր…Պետոն էլ այդ օրերին մնացել էր շրջափակման մեջ: Դանիելը տղաներից տարիքով փոքրն էր՝ հազիվ 18 տարեկան, ուղարկել էին տուն, թե գնա Պռոշյան, մարդկանց հանգստացրու: Դանիելը եկավ, այ հենց այս դուռը բացեց ու արագ-արագ ասեց` Անահիտ, ոչ մեկին ոչ մի բան չի եղել, բոլորը ողջ են ու ամեն բան լավ է: Ու դա ասեց նենց առոգանությամբ, որ միանգամից հասկացա՝ հաստատ մի բան եղել է: Հիշեցի՞ր, Դանիել»,- հարցնում է Պետոյի քույրը:

«Հա…»,- պատասխանում է Դանիելը,- «էդ օրը Կարոտենց տուն էլ գնացի… Հովհաննես հայրիկը մինչև հիմա ինձանից նեղացած ա, որ ճիշտը չասեցի իրան»:

«Մեկ էլ մի բան եմ հիշում»,- շարունակում է Դանիելը,- «1994-95 թվականներն էր, արդեն զինադադար էր: Մի օր էս ճանապարհին կուռտկով, սենց թրաշով նստած էի մեր մարտական ընկերներից բոյով Արմենի եղբոր հետ: Մեկ էլ տեսնենք խնձորանոցներից Արշալույս հոպարն ու Պետոյի մայրն են գալիս: Հիշու՞մ ես Արշալույս հոպար, սենց ինձ տեսաք, երկար նայեցիք, մեկ էլ տեսնենք արցունք ա գալիս ձեր աչքերից: Բոյով Արմենի ախպերն ասեց` Դանիել, երևի Պետոյին են նմանացրել կողքից: Եկաք, փաթաթվեցիք, լաց եղանք…»:

«Հիմա էլ կլինեն սենց տղերք. Ամեն ժամանակն իր հերոսներն ունի»

«Ասեցին, որ Պետոն չէր սիրում հետը մարդ տանել պատերազմ, մի բան պատմեմ դրա հետ կապված»,- ասում է Վարդան Ղևոնդյանն ու հիշում հորեղբոր մտերիմ ընկերներից մեկին՝ Ալիկին.

«Ալիկը լրիվ այլ պատմություն էր: Իր մասին հիմա գրեթե ոչ մեկ չգիտի, բայց ուրիշ կերպար էր: Հերթական անգամ Պետոն պիտի գնար Ղարաբաղ: Անընդհատ ասում էր, շուտ արեք, քանի Ալիկը չի եկել, հետս տանող չեմ… ու մեկ էլ Ալիկը եկավ: Բաց գույնի շապիկով, նույն գույնի տաբատով ու կոշիկներով, ասեց` էս առանց ինձ էիք ուզու՞մ գնալ: Պետոն ջղայնացավ, ասեց` Ալիկ, հարմար շոր էլ չկա հագդ: Ալիկը պատասխանեց` ոչինչ ես կգտնեմ ու եկավ Պետոյի շորերից հագուստ ընտրեց, իր սպիտակ շապիկն ու տաբատը կախեց եղբորս սենյակում ու գնացին: Դա Ալիկի միակ գնալը եղավ… Ու երբ արդեն պետք է տանեինք մեր տանը մնացած նրա հագուստը հանձնեինք ընտանիքին, մորը, գիտե՞ք ինչ դուրս եկավ նրա այս սպիտակ վերնաշապիկի գրպանից` իր անունով Միացյալ Նահանգների հաստատած վիզա…»,- բոլորս լռում ենք:

Ամեն մեկս արդեն իր մտածելիքն ունի: Դանիելը, Հրաչն ու Վարդանը երևի հիշում են ընկերներին, ընկերներով՝ պատերազմը: Տիկին Անահիտը՝ եղբորը, եղբայր դարձած մյուս տղերքին, Արշալույս հայրիկն էլ…զարմանալիորեն գուշակում է իմ մտածածը.

«Հիմա էլ կլինեն սենց տղերք»,- կամաց, աչքերիս մեջ նայելով ասում է.
«Ամեն ժամանակն իր հերոսներն ունի»:

Բացվում է տան դուռն ու դասից վերադառնում են Պետոյի եղբորորդու՝ Վարդանի երեխաները, կնոջ հետ: Տունը միանգամից լցվում է ստացած գնահատականների, խաղերի ու մանկական ամենասիրուն երջանկության մասին խոսակցություններով: Փոքրիկ Պետրոս Ղևոնդյանը, ինչպես նրան տանը կոչում են՝ Պետոն, վազում տեղավորվում է Արշալույս հայրիկի թևի տակ:
Պապը ժպտում է:

Ինչքան նման են պապի ու Պետոյի ժպիտները՝ մտածում եմ: Ինչքան հզոր ժպիտներ են:

Պետոյի եղբորորդու՝ Վադրանի տղան, Պետրոս Ղևոնդյան կրտսերը

Լուսանկարները՝ Aysor.am-ի, ինչպես նաև՝ «Մայր Հայաստան» զինվորական թանգարանից և Ղևոնդյանների ընտանեկան արխիվից: