«Հայոց ցեղասպնություն. Կոտրելով լռությունը». Հայերի զորակոչն Օսմանյան բանակ՝ հավաքագրել, զինաթափել, կոտորել

Ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցին ընդառաջ Aysor.am-ը ներկայացնում է հատուկ նախագիծ, որի շրջանակներում կանդրադառնանք այս օրերին իրականացվող մշակութային, գիտական, հասարակական նախագծերին:

Այսօր զրուցել ենք «Արմենպրես» լրատվական գործակալության տնօրեն, պ.գ.թ. Արամ Անանյանի հետ, ով աշխատում է իր գիտական հետազոտության վրա՝ Օսմանյան կայսրությունում Ցեղասպանությանը նախորդած հայերի զորակիոչի թեմայով: 
 
-Պարոն Անանյան, նախ և առաջ ինչո՞ւ է կարևոր այս թեմայի ուսումնասիրությունը:

- Պետք է ասեմ, որ անցած 100 տարվա ընթացքում Ցեղասպանությունն ու դրա պատմությունը բազմակողմանի ուսումնասիրվել է՝ թե′ պատմական, թե′ իրավական տեսանկյուններից: Գիտական շրջանառության մեջ են դրվել բազմաթիվ արխիվային փաստաթղթեր, բազմաթիվ աշխատանքներ և այդ ամենն ընթերցելով ինձ համար հայտնաբերեցի, որ մի խնդիր դեռևս մնում է ամբողջությամբ չուսումնասիրված՝ դա Օսմանյան բանակում հայ զինվորականության ոչնչացման հարցն է: Առաջին աշխարհամարտի տարիներին Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա բնակչություը ևս զորակոչվեց բանակ: Դա, իհարկե, հետևեց 1908թ.-ի Երիտթուրքական հեղափոխությանը և հայ ժողովրդի համար Օսմանյան բանակ զորակոչվելը դարձավ այն առաջին քայլը, որը միտված էր հայությանն ինքնապաշտպանվելու որևէ հնարավորությունից զրկելուն: Բացատրեմ՝ ինչու:

Ոչ մահմեդականները մինչև 19-րդ դարի կեսերը Օսմանյան բանակում ծառայելու հնարավորություն չեն ունեցել և փոխարենը վճարել են գլխահարկ:

Ես մի փաստ եմ հայտնաբերել՝ 1847թ.-ից հույն նավաստիներն են սկսել զորակոչվել ռազմածովային նավատորմ: Այնուհետև՝ 1855թ.-ին, ընդունվել է պարտադիր զինվորական ծառայության մասին որոշում, սակայն այն հարուցել է թե′ մահմեդականների, թե′ քիրստոնյաների դժգոհությունը ու որոշվել է դրա փոխարեն կիրառել հարկ:

Այսպիսով պետք է ընդգծենք, որ մինչև երիտթուրքական հեղափոխությունը ոչ մահմեդականների կանոնավոր զինծառայություն չի եղել:
Արդեն հեղափոխությունից հետո՝ 1909թ.-ին, Թուրքիայում փոխվեց զինապարտության մասին օրենքը: Երիտթուրքական կառավարությունը վերացրեց զինծառայությունից ազատվելու հետ կապված հարկն ու ստեղծվեցին պայմաններ հավասար ծառայության համար՝ անկախ կրոնական պատկանելիությունից: Հատկանշական է, որ այ ժամանակ ծառայությունից կարող էին ազատվել ուսուցիչները, օտարերկրյա քաղաքացիություն ընդունածներն ու միայնակ ծերերի ու կանանց խնամողները:

Իրականում զինծառայությունը բանակում հայ ժողովրդի համար կարող էր շատ կարևոր լինել, քանի որ այդքան տարի Օսմանյան կայսրությունում ապրելով՝ հայերն անծանոթ էին զինվորական և ռազմական գործին, հետևաբար նաև անպաշտպան էին: Հարյուրամյակներով ջնջվում էր հայ ժողովրդի զինվորական, ռազմական հիշողությունը: Սակայն արդյունքում՝ հայերն անգամ զորակոչվելով այդպես էլ զենք չկրեցին:

Ըստ առկա տվյալների՝ ոչ քրիստոնյաների զորակոչը Օսմանյան բանակ տեղի էր ունենում երեք տարիքային խմբով՝ 20-ից 45 տարեկանների տարիքային խումբ, 15-ից 20 տարեկանների և վերջում՝ 45-ից 60 տարեկանների: Այսինքն տեսականորեն և գործնականորեն զենք բռնելու ունակ բոլոր տղամարդիկ զորակոչվում էին, հետո՝ զինաթափ արվում և դաժան շահագործման ենթարկվում աշխատանքային գումարտակներում:

Այդ տարիներին բանակ զորակոչվածների թվի հետ կապված տեղեկատվությունը միանշանակ չէ: Կան մի քանի տվյալներ: Թուրքերն, օրինակ նշում են 50 հազար զորակոչվածի մասին, ինչը անհնարին փոքր թիվ է: Այլ աղբյուրներում հիշատակվում է 100-ից 200 հազար տվյալը:

Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբում հայերի նկատմամբ վերաբերմունքը հասկանալու համար ցանկանում եմ մեջբերել գերմանական դեսպանի՝ Կայզերական արտաքին գերատեսչությանը հայտնած տեղեկությունները, որոնք նա ստացել է Պատրիարքի հետ զրույցներից.

«Ուղղակի զինվորական ծառայությանը պիտանի հայ տղամարդիկ զորակոչվել են, մյուսներն էլ օգտագործվում են տեղափոխությունների և նման ծառայությունների մեջ: Նրանք անպաշտպան են դիակապտությամբ զբաղվող զինվորների հարձակումներից»:
Այսպիսով՝ կարող ենք եզրակացնել, որ ի սկզբանե այս զորակոչի նպատակը եղել է հնարավորինս հալածել, արյունաքամ անել պաշտպանվելու ունակ հայ բնակչությանը:

-Պարոն Անանյան, աշխատանքի համար ի՞նչ աղբյուրներից եք օգտվում:

-Օգտվում եմ այն բոլոր աղբյուրներից, որոնք կան հրապարակում: Հիմնականում, ցանկանում եմ աշխատել Թուրքիայի ու Թուրքիայի դաշնակիցների կողմից հրապարակում եղած նյութերով: Քանի որ խոսքը գնում է զինվորականության, բանակի մասին՝ նրանց տվյալները կարող են ավելի մոտ լինել իրականությանը:

Ազդեցիկ է այն, որ, օրինակ, ես չգիտեմ մի այլ դեպք, երբ երկիրն իր իսկ բանակի դեմ հանցագործություններ է կատարում: Այսինքն՝ զորակոչելով զինվորին՝ սպանում է հենց զինծառայության ժամանակ: Իսկ Օսմանյան կայսրությունում հենց այդ է տեղի ունեցել:
Խնդիր էր դրված հայերին զինակոչել, զինաթափել, շահագործել աշխատանքային գումարտակներում և այդտեղ էլ ոչնչացնել: Սա, իսկապես, կազմակերպված կոտորածների առաջին փուլն էր և գործում էր հստակ մեխանիզմով: Այս մասին գրում են անգամ պրոթուրքական պատմաբանները: Տվյալներ կան, որ որոշ դեպքերում հայերին ուղարկել են նաև առաջին գիծ, որպեսզի նրանք այնտեղ ուղղակի սպանվեն:

Պետք է նշեմ, որ կոտորած տեղի էր ունենում ոչ միայն զորակոչից հետո, այլ հաճախ՝ հենց զորակոչի ընթացքում: Կմեջբերեմ մի տեղեկություն, որը թվագրված է 1915թ.-ի ապրիլի 29-ով.

«Բրուսայում 20 օր առաջ զորակոչել են 29 տարեկան հայ զինապարտներին ու ուղարկել հեռավոր նահանգ: Նրանց թիվը հստակ հայտնի չէ, բայց անցել է մի քանի հազարից»:

Այսինքն՝ զորակոչի պատրվակով մարդկանց ուղղակի հավաքագրել են ու կոտորել:

Բացի այդ մի սարսափելի իրականություն էլ կա՝ հայ ամրակազմ զինվորականներին օգտագործել են բժշկական փորձերի համար:  Նրանց վրա փորձարկել են օրինակ բծավոր տիֆի դեմ պատվաստանյութերն ու այդ փորձարկումների արդյունքներն անգամ հրապարակել են տեղական բժշկական թերթերից մեկում:
Կան բազմաթիվ վկայություններ նաև զինծառայող հայերի մասին, ովքեր բանակից արձակուրդ էին գալիս ու ուղղակի չէին գտնում իրենց ընտանիքները:

Շինարարական գումարտակների հետ կապված՝ հայերին օգտագործում էին ճանապարհաշինարարության ու երկաթուղու շինարարության համար: Կար կարևոր նախագիծ՝ Բեռլին-Ստամբուլ-Բաղդադ երկաթգիծը, որի շինարարության վրա էլ աշխատում էին հայերը: Ընդ որում հայ երկաթուղայինների ոչնչացման փորձերը երբեմն կանխվել են գերմանացիների միջամտությամբ և դա արվում էր միայն այն բանի համար, որ երկաթգծի կառուցման աշխատանքը չխաթարվի:

Ընդհանուր առմամբ ինձ համար աշխատանքն ավարտելու հետ կապված վերջնական ժամկետներ չեմ սահմանել: Բայց կարծում եմ, որ այն Օսմանյան կայսրության ցեղասպան քաղաքականության ևս մեկ ապացույց կլինի: