18/02/2015 21:12
Հատուկ նախագիծ. ՎերԱՊՐԱԾներ. Թովմաս Պողոսյանի վկայությունը` Կարինի ջարդերի մասին
Aysor.am-ը ներկայացնում է «Հայոց ցեղասպանություն. Կոտրելով լռությունը» նախագծի երրորդ շարքը: «ՎերԱՊՐԱԾները» խորագրի տակ մենք պարբերաբար կներկայացնենք 1915 թվականին Օսմանյան Թուրքիայի իրականացրած հայկական ջարդերը վերապրած մարդկանց վկայությունները:
Տիգրանակերտի Հայնի գյուղաքաղաքում 4000 տնից միայն 1000 տունը հայերն էին: Քիչ բացառություններով` արհեստներն ու վաճառականությունը հայ ժողովրդի ձեռքն էին: Տնտեսական հաշվարկ չեմ կարող անել, սակայն նրանք բավականին բարեկեցիկ վիճակում էին: Հայնին կարգին պատասխանեց զորակոչին, բոլոր հայ զինվորները` քիչ բացառությամբ, գնացին իրենց պարտականությունը կատարելու:
Միաժամանակ բռնագրավման հանձնաժողովը գրեթե կկողոպտեր հայ վաճառականներին և նրանց տները: Ատկե զատ, զինվորականները, լցված քաղաքը, մասնավորապես, հայ շրջանները, իրենց պետք եղած իրերը կհափշտակեին` առանց կարևորություն տալու բողոքներին: Ես մտա Լիբանանի 21-րդ թնդանոթաձիգներու վաշտը, որը փոխադրվեց Քեսփրի: Երկու ամիս այդտեղ մնալուց հետո տեղափոխվեցինք Քեօթակ:
Մեր վաշտը կբաղկանար 1600 հոգուց, բայց կռիվներից հետո մնաց 200 հոգի: Մնացաներս քաշվեցինք Ազապ գյուղ, մինչև հունվար մնացինք հանգստանալու: Այդ ամսին հայ զինվորները զինաթափ եղան: Մեր վաշտից մնաց 60 հայ զինվոր: Ամենքս էլ զինաթափ եղան ու դրեցին փոխադրության ծառայության: 15 օր փոխադրության ծառայելուց հետո մեզ տեղափոխեցին Էրզրում և բանտարկեցին, ապա 8 օր անց մեզ փոխադրեցին Աշգալա: Մի գիշեր Աշգալա փոխադրելուց հետո մեզ տարան Մամախաթուն` ճանապարհների վրայ աշխատելու: Դրանից առաջ մեզ առաջարկեցին թրքանալ: Մենք պահանջեցինք պատճառը իմանալ այդ առաջարկի: Անոնք պատասխանեցին, որ պատճառ չկա, ուղղակի առաջարկում են թրքանալ, մենք, իհարկե, մերժեցինք և զինաթափվեցինք:
Մինչև մայիս Դերջանի ճանապարհների վրայ աշխատեցինք: Այդ ամսվանից սկսվեցին հայերի նկատմամբ հալածանքները: Նախ սկսեցին աչքի ընկնող անհատների ձերբակալել և բացահայտ թալանել: Արդեն այդ օրերին ամեն տեղ ինչքերը բռնի գրավելը և բռնությամբ փող պահանջելը դարձել էին սովորական: Ձերբակալվածներին թոկով կապած հանում էին բանտից և բերում էին մեր իջած տեղը: Արդեն նախօրոք մեզ բացել էին տվել խրամատներ, որտեղ պետք է թաղվեին անոնց դիակները: Այնտեղ ամբողջությամբ կկոտորեին մեր աչքի առաջ և կստիպեին մեզի մեր ձեռքով թաղելու` զենքի սպառնալիքով: Կոտողորղներն էին ժանդարմները և նախօրոք պատրաստված չէթէները:
Մահվան սպառնալիքով մեզ հրամայում էին լուռ մնալ և եթե հարցնող լինի, ասենք` քրդերը հարձակվեցին և սպանեցին: Մենք այլևս դադարեցրել էինք ճանապարհի վրա աշխատել և մեր աեմնօրյա աշխատանքն էր խրամատներ բանալ և դիակներին թաղելը: Կիրակի օր մը Էրզրումի կողմերեն խումբ մը բանտարկյալներ բերեցին մեր բացած խրամատների մոտ և սկսեցին կոտորել: Թաղելու ատեն մեկ հոգի կուրծքը վիրավոր ողջ մնացած, ջուր խնդրեց: Գերմանացի օֆիցեր մը, ատրճանակը ձեռքին, ասավ. «Կուզես ջրի տեղը քեզ մի գնդակ տամ», բայց չպարպեց ատրճանակը, հրամայեց ողջ ձգել դիակների հետ և թաղել: Այնպես էլ արեցինք: Հաջորդ օրը չափագետի հետ միասն էին ճանապարհի վրա: Գլուխը կապված վիրավոր հայ դիմացներս դուրս եկավ և հաց խնդրեց: Հարցրեցինք որտեղից գալը, պատասխանեց. «Ինձ ողջ թաղեցին, երեք օր գերեզմանի մեջ չարչարվելուց հետո դուրս եկա»: Մեր թաղած խմբից էր: Հաց տվեցինք: Գնաց դեպի աշխատավոր զինվորների վրանները: Վերադարձանք վրանները, այնտեղ նստած էր նույն վիրավորը: Զինվորները գերեզման կփորեին: Հարցրեցիքն` ո՞ւմ համար, վիրավորը պատասխանեց. «Ինձ համար, ինձ պիտի թաղեն»: Եվ իսկապես ողջ ձգեցին ու թաղեցին: Այս դեպքերից հետո սկսվեց Կարնի և Դերջանի ընդհանուր տեղահանությունը:
Այդ միջոցին մեզ առաջարկվեց, որ ով որ այդ շրջանում տուն ու ընտանիք ունի, բաժանվի ու նրանց հետ աքսորի ճանապարհը բռնի: Բայց մենք, գիտենալով, որ կսպանեն, դերջանցի զինվորներին թույլ չտվեցինք, որ ընտանիքների հետ գնան, թեև դերջանցիները, տեսնելով, որ իրենց արագաները կգնան, թուլացան և ցանկանում էին գնալ: Այդ միջոցին եկավ աշխատավոր զինվորների վրա վերակացու դրված Հասան չավուշը և խստիվ պատվիրեց, որ չերթան, հայտնեց, որ քիչ հեռու ամենինք կսպանեն: Դրանից հետո գնացողներ չեղան: Մենք այդ միջոցին կգտնվեինք Մամախաթունի և Քեօթի միջև: Ամեն օր կգային տեղահանվածների քարավաններ: Այնտեղ քարավանը կկանգնեցնեին և կզատեին: Տղամարդկանց քիչ հեռու դարձնելով` կկոտորեին, ապա կանցնեին կանանց, կխուզարկեին փողի համար, լավ կողոպտելուց հետո կսկսվեին բռնաբարությունները նախիրային ձևով և հետո կկոտորեին: Մնացորդները կքշեին և մենք հարկադրորեն պետք է դիակները թաղեինք նախօրոք բացված խրամատների մեջ, մինչև կգար երկրորդ քարավանը և նույն գազանությունները կկրկնվեին:
Այսպես շարունակվեց ամբողջ մեկուկես ամիս: Վայրենի զվարճության համար շատ անգամներ ականատես եղանք, որ հղի կնոջ փորը կճեղքեին նախքան սպանելը և դուրս կհանեին մանկինին և սրի ծայրին անցկացրած, կհռհռային, ցույց տալով մյուս ընկերներին մանկիկի հոգեվարքի թպրտոցները: Ճանապարհի ամբողջ երկարության վրա կային վեց վաշտ աշխատավոր զինվորականներ: Գիշերը բոլորին հավաքեցին և հրամայեցին մեզ շարժվել դեպի Երզնկա, իբր թե գերմանացի բարձրաստիճան զինվորականներ պետք է գային ավտոմոբիլներով, ճանապարհը պիտի շտկեինք: Սակայն մինչև Քեօթի: Դրանից հետո հանկարծ հրամայվեց հետ վերադառնալ և հայտարարվեց, որ հրաման կար ձեզ սպանելու, սակայն հրաման եկավ, որ չկոտորենք: Իրիկունը վերոնշյալ Հասանը ասաց, որ մի օր ձեզ կոտորելու են և ով կարող է, թող փախչի: Մի խումբ պատրաստվեց փախչելու, բայց բասենցի Սիրական չավուշը գնաց, լուր տվեց հրամանատարին, մեզ երեք օրով բանտարկեցին, ապա նորից բաց թողեցին և սկսվեց աշխատանքը:
Գիշերը նորից Հսանա չավուշը եկավ մեր մոտ, հայտնեց, որ հունձքը ավարտելուց հետո մեզ կկոտորեն և փախնենք, որտեղ կարող ենք: Յոթ ընկերներով պայմանավորվեցինք, ծրագիր կազմեցինք փախչելու, ցորեն տվեցիքն գաղթականներին և հաց առանք ու գնացիքն Ճիպիճե ասված սարը: Այնտեղ հանդիպեցինք երկու թուրք դասալքիների, որոնք մեզ առաջնորդեցին Երզնկա: Այստեղ հաց առանք և գնացինք: Առավոտյան դուրս ելանք և ձորի մեջ հանդիպեցինք թուրք զինվորականների: Նրանց հարցումին պատասխանեցինք, որ փոխադրության վրա աշխատող զինվորներ ենք: Հինգ ընկերներ կորցրեցինք ձորի մեջ, մնացինք երկուսով: 1916 թ. մարտի մեկին քրդերը հարձակվեցին թուրքերի վրա, դեպի Խողաթ, Տերսիմ, Մեծկերտ և բոլոր այլ մոտակա շրջանները: Մասնակցեցի այդ արշավանքներին չորս անգամ: Մեր արշավանքներից հետո ինչ կողոպուտ, որ կբերեին, ինձ բաժին չէին տա: Գրեթե կիսամերկ էի մնացել: Դրա համար փախա գնացի մեկ ուրիշ քուրդ աղայի մոտ, որտեղ կային բավական թվով հայեր: Մինչև Երզնկայի գրավումը մնացինք և հետո անցանք Երզնկա:
Նախագիծը պատրաստվել է ՀՀ Կառավարության աշխատակազմի տեղեկատվական-վերլուծական կենտրոնի աջակցությամբ:
