Տղերքը. Դևը. Մահվան միջոցով կյանք ապրածն ու ժողովրդի խիղճը

Aysor.am-ը շարունակում է իր՝ «Տղերքը» հեղինակային շարքը: Շարքի այսօրվա հերոսը Լեոնիդ Ազգալդյանի «Անկախության բանակի», ապա՝ «Մեծն Տիգրան» աշխարհազորային գնդի զինվոր Դավիթ Սարապյանն է՝ Դևը:

«Տղերքը. Դևը»

Դավիթ Սարապյանը ծնվել է 1966 թ.-ի փետրվարի 4-ին՝ Երևանում: Ճարտարապետ Էդուարդ Սարապյանի և գիտնական Էմմա Սարապյանի ընտանիքում:

Մասնակցել է Շահումյանի շրջանի Բուզլուխ, Մանաշիդ, Ղարաչինար, Սարիսու, Էրքեջ գյուղերի ինքնապաշտպանական մարտերին: 1991թ.-ի հոկտեմբերին մասնակցել է Հադրութի շրջանի իր պապական՝ Տող գյուղի ազատագրմանը:
Զոհվել է 1991թ.-ի դեկտեմբերի 10-ին՝ Շահումյանի շրջանի Թոդան գյուղի մարտերում:

«Դպրոց ընդունվելու ժամանակ տնօրենը 6 տարեկան Դավիթին խնդրում է հեքիաթ պատմել: Նա մտածում է ու հարցնում՝ իսկ կլինի՞ Բեռլինի գրավման մասին պատմեմ»

Բարություն, խիղճ ու արդարություն: Սրանք առաջին բառերն են, որոնք Դավիթ Սարապյանի մասին ասում են նրան ճանաչող բոլոր այն մարդիկ, ում հետ հասցնում եմ զրուցել: Հետո, հիմնականում, դժվարանում են խոսել. «Դավիթն իր գործն արեց ոչ թե գովաբանվելու համար, այլ որովհետև դա էր իր ճանապարհը: Ճանապարհ, որը գիտակցաբար ընտրել էր ինքն ու իր ընտանիքը»,- բացատրում են:

Դավիթ Սարապյանի հայրը հայտնի ճարտարապետ Էդուարդ Սարապյանն է, մայրը՝ գիտնական-կիբեռնետիկ Էմմա Սարապյանը կամ, ինչպես Դավիթի ընկերներն են նրան հիշում՝ անսահման ուժեղ Էմմա Պավլովնան:

«Դավիթն իր ընտանիքում միակ երեխան էր ու շատ սպասված էր»,- պատմում է Դավիթի դպրոցի (հիմա՝ Երևանի Ջոն Կիրակոսյանի անվան դպրոց- հեղ.) ռուսաց լեզվի ուսուցչուհի Ռիմա Դանիելյանն ու ավելացնում՝ այդ տղայի մեջ փոքր տարիքից, իրոք, մի հզոր բան կար.

«Գիտեք՝ հիմա կմտածեք Դավիթը զոհվել է, հերոացել է, դրա համար են իրեն բոլորը գովաբանում, բայց,  իսկապես, նա ուրիշ երեխա էր: Անսահման համեստ էր, անսահման խղճով: Դե տղաներ են, դասարանում, իրար մեջ, բնական է, որ կարող էին կոնֆլիկտներ ծագել... Դավիթը միշտ երկու վիճող կողմի մեջտեղում էր: Միշտ փորձում էր հանդարտեցնել իրավիճակը, պաշտպանել արդարին: Չգիտեմ, անգամ նրա մանկական նկարներն էին ուրիշ»,- ասում է Դավիթի ուսուցչուհին ու հիշում, որ Դավիթը շատ էր նկարում՝ հիմնականում ռազմական թեմաներով:

Դավիթ Սարապյանի ուսուցչուհիները (ձախից` Ռիմա Դանիելյան, աջից` Կարինե Ղազարյան)

Ասում են, երբ 1972թ.-ին՝ 6 տարեկանում, նա եկել է դպրոց ընդունվելու, տնօրենը տղայի ունակությունները ստուգելու համար առաջարկել է որևէ հեքիաթ պատմել: Դավիթը մտածել է մի քանի րոպե ու հարցրել՝ իսկ կլինի՞ Բեռլինի ազատագրման մասին պատմեմ:

«Նկարելուց բացի՝ Դավիթը նաև գրում էր: Արդեն մեծ տարիքում նա պատվածք էր գրել, որը պատրաստվում էին էկրանավորել, բայց գնաց Արցախ ու գործն այդպես էլ կիսատ մնաց»,- հիշում է Ռիմա Դանիելյանն ու ավելացնում՝ չնայած այս ամենին՝ շատ համեստ էր.

Դավիթի մանկական նկարները

«Այ հիմա կարծես աչքիս առաջ լինի՝ երբ խոսում էի նրա հետ, անգամ մի տեսակ կախում էր հայացքը: Գիտե՞ք՝ դպրոցական տարիներին տեսքով նա շատ էր տարբերվում ռազմաճակատում արված նկարներից՝ թմբլիկ էր, խիտ գանգուր մազերով: Դավիթի մահվանից հետո, երբ տեսա նրա լուսանկարն Արցախում, սկզբում անգամ չճանաչեցի»,- պատմում է ուսուցչուհին:

Դավիթի զոհվելուց հետո Ռիմա Դանիելյանը հաճախ էր այցելում Էմմա Պավլովնային.

Դավիթի մայրը՝ Էմմա Սարապյանը

«Մեր դպրոցում ավանդույթ կա: Երբ երեխաները հասնում են 5-րդ դասարան, ընտրում ենք դասարաններից մեկն ու այն անվանակոչում Դավիթ Սարապյանի անունով, հետո, երբ Դավիթ Սարապյանի անվան դասարանն ավարտում է դպրոցը՝ այդ տիտղոսը փոխանցվում է մեկ այլ դասարանի: Ահա այդ դասարաններից մեկի աշակերտների հետ հաճախ էի գնում Դավիթենց տուն: Էմմա Պավլովնան միշտ այնքան ուժեղ էր, միշտ ցույց էր տալիս մեզ Դավիթի սենյակն ու շատ խնամքով էր վերաբերվում նրա բոլոր իրերին: Երազանք ուներ՝ ուզում էր, որ մի օր այդ սենյակը Դևի տուն-թանգարանը դառնա, բայց, ցավոք այդպես չեղավ: Մահվանից առաջ Էմմա Պավլովնան այդ տունը կտակեց Դավիթի ծառայակիցներին, նրանք էլ որոշ ժամանակ անց որոշեցին այն վաճառել»,- հիշում է Ռիմա Դանիելյանն ու ափսոսանքով կախում հայացքը.

Դևի մանկական նկարները (վերջինում նա պատկերել է մարտի ժամանակ զորքերի դասավորման սխեմա)

«Գիտեք, ես մի անգամ եմ միայն տեսել, որ տիկին Էմման լաց լինի: Այսօրվա նման եմ հիշում՝ այդ օրը պատահական անցնում էի իրենց տան մոտով՝ մտա իրեն տեսնելու: Խոսեցինք: Հիշեցինք: Ու միակ անգամն էր, որ ցույց տվեց իր թուլությունը: Բարդ տարիներ էին: Դավիթը զոհվեց, քիչ հետո նաև մահացավ Դավիթի հայրն ու Էմմա Պավլովնան մենակ մնաց: Դավիթի մարտական ընկերները, ճիշտ է, այցելում էին, փորձում էին օգնել, մենք էինք գնում, բայց Էմմա Պավլովնան միայնակ էր՝ ինքն էր ու Դևի սենյակը՝ քարտեզներով ու գրքերով»:

Դավիթի մյուս ուսուցչուհին՝ Կարինե Ղազարյանը, հիմա Ջոն Կիրակոսյանի անվան դպրոցի փոխտնօրենն է: Դավիթին երաժշտություն է դասավանդել: Հիշում է՝ դրանում էլ էր տաղանդավոր.

«Շատ լավ աշակերտ էր ու ամենակարևորն այն է, որ շատ լավ մարդ էր: Հիմա, դպրոցում ամեն տարի պարտադիր միջոցառումներ ենք անցկացնում: Մեր նախնական զինվորական պատրաստության դասարանը կրում է նրա անունը: Հենց հիմա էլ՝ դուրս գաք միջանցք, ինչ տարիքի երեխայի էլ հարցնեք՝ կասեն, ով էր Դավիթը: Նոր սերունդը գիտի, թե ում դպրոցում է սովորում ու հպարտ է դրանով»,- ասում է Կարինե Ղազարյանը:

Դևի գրամեքենան և պատմվածքը

Դպրոցից հետո Դավիթն ընդունվում է Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի կիբերնետիկայի ֆակուլտետ: 1984 թ.-ին՝ զորակոչվում Խորհրդային բանակ: Մեկ տարի անց դատապարտվում է 4 տարվա ազատազրկման, քանի որ բանակում միայնակ մնալով 10 այլադավանների հետ՝ պաշտպանում է իր պատիվը: Դատարանում այդպես էլ չի հաջողվում ապացուցել, որ կոնֆլիկտն ազգային հողի վրա էր: Դևն, ինչպես ինքն է հետո գրում, խաչ է քաշում իր կյանքի վրա ամենահետաքրքիր տեղում:

Բանտից հետո գալիս է Երևան, սկսում է պատվածքներ գրել, գրեթե ավարտում է «300 վայրկյան» կոչվող պատմվածքը, բայց սկսվում է Արցախյան շարժումն ու նա մեկնում է ռազմաճակատ:

«Վստահ էիր՝ Դևը երբեք թիկունք չի դարձնի, մենակ չի թողնի քեզ»

Սկզբում Դավիթ Սարապյանն անդամագրվում է Սարապյանների ընտանիքի ընկեր՝ հրամանատար Լեոնիդ Ազգալդյանի «Անկախության բանակին», հետո՝ 1991թ.-ին տեղափոխվում է «Մեծն Տիգրան» աշխարհազորային գունդ.

«Դևին առաջին անգամ տեսել եմ Շահումյանին, երբ եկավ շտաբ, որ մեր գունդ տեղափոխվի»,- պատմում է Դավիթի մարտական ընկեր Տիգրան Հարությունյանն, ով հիմա «Մեծն Տիգրան» աշխարհազորային գնդի շտաբի պետն է:

«1991թ.-ին, երբ մեզ մոտ եկավ, արդեն լավ կռվող ազատամարտիկի համբավ ուներ: Բոլորը լսել էին` Դև, Դև, գիտեին թե նա ով է: Հիշում եմ՝ շտաբ մտավ՝ բարձրահասակ էր, ճաղատ, գլխին սև ժապավեն կապած՝ հետո այդպես էլ երբեք չէր հանում իր այդ ժապավենը»,- պատմում է նրա մարտական ընկերն ու ավելացնում՝ Դևը հավատարմության ու վստահության սիմվոլ էր գնդում.

«Ինքը հետախուզական ջոկատից էր: Ինչքան բարդ գործողություն կար՝ կաներ: Իր հետ երկուսով հանգիստ կարող էիր գործողույթան գնալ՝ վստահ լինելով, որ Դևը երբեք թիկունք չի դարձնի, մենակ չի թողնի քեզ: Ազգալդյանի մոտից մեզ մոտ եկավ, որովհետև մեր գունդը հիմնականում երիտասարդներից էր կազմված ու հենց առաջին օրերից էլ տղերքի հետ շատ լավ ընկերներ դարձան: Սարգստյան Տիգրանը, Արմենը, Արթուրը…1991թ.-ի դեկտեմեբրի 9-ին, երբ վիրավորվելուց մի քանի օր հետո հիվանդանոցում մահացավ նրա ամենամտերիմ ընկերներից Տիգրանը, ինքը շատ ծանր էր տանում, շատ…Այնպես ստացվեց, որ հաջորդ օրն էլ Թոդանում գործողության ժամանակ ինքը զոհվեց: Հիմա էլի միասին են` կողք կողքի. Եռաբլուրում...»,- հիշում է ազատամարտիկն ու ավելացնում՝ չնայած եղած բոլոր դժվարություններին՝ միշտ փորձում էր կատակներ անել.

Աջից` Դևի անձնական իրերը

«Թող չթվա, թե հարբեցողությամբ էինք զբաղվում, բայց դե տղերք էինք, նստում էինք մի բան ուտելու, հետն էլ մի երկու բաժակ խմում էինք ու Դևն այնպես էր անում, որ ամբողջ սեցանի ուշադրությունն իր վրա էր կենտրոնանում: Նենց հետաքրքրիր պատմություններ էր պատմում: Չնայած իր երիտասարդ տարիքին Դևը երկար ճանապարհ էր անցել՝ բանակ, բանտ…Չգիտեմ հզոր տղա էր ինքը»,- ասում է Տիգրան Հարությունյանն ու որպես օրինակ բերում հայտնի պատմությունը, թե ինչպես է Դավիթը գրեթե միայնակ կարողանում ազատագրել իր պապական Տող գյուղը:

Ազատամարտիկից հետաքրքրվում եմ` ինչու՞, մարտական ընկերները որոշեցին վաճառել Դևի բնակարանը, չէ որ Էմմա Պավլովնան միշտը երազում էր, որ այն տուն-թանգարան դառնա.

«Չգիտեմ... Ինձ համար բարդ է խոսել այդ մասին: Ես դա չեմ ընդունում: Այո, չպիտի վաճառվեր ու պիտի տուն-թանգարան լիներ դրա տեղում»,- ասում է Տիգրան Հարությունյանն ու լռում:

«Մի անգամ Դավիթենց տնից ջուր էր լցվել մեր տուն` իջավ, ներողություն խնդրեց, ուզեց օգնի». հիշում են հարևանները

Դավիթին ու նրա ընտանիքին ավելի լավ ծանոթանալու համար գնում եմ նաև նրանց շենք: Հարևանների մեծ մասը` տեղափոխվել են: Հնաբնակներն էլ դժվարությամբ են խոսում ազատամարտիկի մասին. 

«Դևի մասին այնքնան է գրվել: Մենք էլ ի՞նչ ասենք»,- ասում են ու ավելացնում` Դավիթը գերազանց տղա էր: 

Միայն Սարապյանների ներքևի բնակարանում ապրող ընտանիքն է մի դեպք հիշում.

«Երբ մենք եկանք այս շենք, գնեցինք Դավիթենց ներքևի բնակարանը` նա խորհրդային բանակում էր: Հետո եղավ նրա բանտարկության հետ կապված ցավալի դեպքը: Անցավ 4 տարի ու նա Երևան եկավ շատ կարճ ժամանակով, որովհետև Արցախ էր մեկնելու: Այ հենց այդ ընթացքում էլ մի քանի անգամ ուղղակի տեսել ենք շքամուտքում` բարձրահասակ միշտ հարգալից երիտասարդ էր»,- պատմում է հարևանն ու ավելացնում.

«Մի օր եղավ միայն, որ խոսենք հետը: Իրենք տանը ջուրը պատահաբար բաց էին թողել, լցվել էր մեր տուն: Դավիթն անմիջապես իջավ, ներողություն խնդրեց ու ուզեց օգնի: Մի քանի օր հետո իմացանք Արցախ ա մեկնել ու մեկ էլ զոհվելու լուրը լսեցինք...»
 

«Արևելյան մարտարվեստներում կա «բուշիդո» հասկացություն: Նշանակում է կյանքի ճանապարհ՝ մահվան միջոցով: Դևը հենց այս ճանապարհն ընտրեց…»

1989 թ.-ից՝ Դավիթը զբաղվում էր կարատեով: Նրա մարզիչը՝ Գրիգոր Միխայելյանն, ով հիմա Հայաստանի Կարատեի Ազգային ֆեդերացիայի նախագահն է, հիշում է` Դևը մարզումների էր գալիս անգամ պատերազմի ընթացքում.

Ձախից առաջինը՝ Դավիթն է

«Երբ Արցախից մի քանի օրով Երևան էր գալիս, միշտ մարզվում էր: Արդարամիտ, ազնիվ տղա էր: Ընդհանրապես իրենց այդ ժամանակվա խումբն էր շատ լավը: Այդ խմբից էլի տղաներ եղան, որ զոհվեցին… Գիտեք, Արևելյան մարտարվեստներում կա «բուշիդո» հասկացություն, որը նշանակում է կյանքի ճանապարհ՝ մահվան միջոցով: Այ Դևն ընտրեց հենց այդ ճանապարհը: Ու իմ մյուս տղաներն էլ… Իրենցից ամեն մեկը յուրահատուկ էր: Մեկը մյուսին նման չէր, բայց միևնույն ժամանակ մարդկային որակներով մեկը մյուսին չէր զիջում»,- հիշում է Դևի մարզիչն ու ավելացնում՝ եթե կարող էր ինքնուրույն անել այս կամ այն բանը՝ Դավիթը երբեք չէր ասի՝ օգնեք ինձ.

«Բայց ինքը, եթե զգում էր, որ ինչ-որ մեկն օգնության կարիք ունի՝ չէր սպասի, որ իրեն խնդրեին, առանց որևէ բանի կգնար ու կօգներ»:

«Դևի տան ցուցանակի ու «ժողովրդի խղճի» մասին»

Ու որպես վերջաբան՝ երկու պատմություն, որոնք այդպես էլ կտրվեցին ընդհանուր կոնտեքստից, բայց որոնց մասին չպատմել չի լինի: 

Դավիթի դպրոցից հեռանալիս՝ պատահաբար հանդիպում եմ նրա անունը կրող դասարանի երեխաներից մեկին՝ մտածում եմ, հարցնեմ տեսնեմ իրոք գիտի՞ Դևի մասին.

Փոքրիկ, 5-րդ դասարանցի աղջիկը սկսում է պատմել նրա ռազմական հմտություոնների մասին, զրույցին միանում է նրա դասընկերն ու հպարտորեն ասում՝ ուզում եմ Դևի պես քաջ լինել ու շարունակել նրա գործը.

«Հա քաջ ու խղճով»,- խոսքը շարունակում է աղջիկը,- «Գիտեք մեզ միշտ ասում են, որ Դևը մեր դպրոցի խիղճն էր, բայց ինձ թվում ա՝ ինքը գնաց, կռվեց ու ինքը մեր ամբողջ ժողովրդի խիղճն ա հիմա...»

Ձախից՝ Դավիթի դասարանը (նա կենտրոնում է, մուգ հագուստով), աջից՝ նրա անունը կրող դասարանը

***

Մեր խմբագրությունը Դավիթ Սարապյանի տան դիմացի փողոցում է: Դավիթենց շենքի վրա ցուցանակ կա` «Այստեղ է ապրել ականավոր ճարտարապետ Էդվարդ Սարապյանն ու նրա ազատամարտիկ որդին՝ Դևը» գրությամբ:

Հաճախ, երբ անցնում ենք շենքի մոտով՝ դիմացի ծաղիկի կրպակից ծաղիկ ենք վերցնում ու դնում ցուցանակի մոտ:

Դավիթի ծնողները, ցավոք, մահացել են: Հարազատ քույր կամ եղբայր նա չունի: Շենքի հարևանների մեծ մասը` տեղափոխվել են, իսկ իրենց բնակարանում էլ հիմա այլ մարդիկ են ապրում: 

Բայց ամեն անգամ, մեզանից առաջ այդ ցուցանակի վրա, արդեն թարմ ծաղիկներ են լինում:

 

«При появлении в тамбуре вагона очередного пассажира в глазах девушки вспыхивала надежда и тут же гасла. По щекам заструились слезы, но она не вытерала их, боясь пропустить за этим занятием того, кого ждала...
А люди в черных одеждах появлялись и исчезали бесконечной чередой...» 
(Դավիթի «300 վայրկյան» պատմվածքի վերջին տողերը)

Լուսանկարները՝ Aysor.am-ի, և Դավիթ Սարապյանին նվիրված Facebook-ի էջից: 

Նախորդող հրապարակումներ՝ Տղերքը. Պետոն. Զինվորի առջևից գնացողն ու հզոր ժպիտով հրամանատարը

Տղերքը. Կարոտը. Իր ձեռքով զինվորին թեյ լցնող ու օրինակ ծառայող հրամանատարը